Roosje Peeters

De binnenstad van Leiden kent allerlei mooie monumenten, waarvan sommige meer in het oog springen dan andere. In een eerdere Uithoek kwam al de burcht van Leiden aan bod, weggestopt tussen steegjes in de drukke Sleutelstad. Hier hadden de graven van Holland al vanaf circa het jaar 1000 een versterking, op de plek waar de Oude en Nieuwe Rijn bij elkaar komen. Er is echter nog een ander groot gebouw in Leiden dat een nauwe band heeft met de Hollandse graven: het Gravensteen. Het eerste gedeelte van deze naam behoeft geen nadere uitleg. Het tweede deel, ‘-steen’, verwijst naar de stenen (vlucht)toren die de graven er bouwden, nu herkenbaar als het oudste deel van het gebouw.

Het Gravensteen ligt op loopafstand van de burcht, aan de zuidkant van de Nieuwe Rijn. Hoewel omgeven door allerlei andere herkenningspunten – zoals het Rijksmuseum van Oudheden, het café ’t Suppiershuysinghe (wereldberoemd in Leiden als ‘het koffiehuisje’) en de Pieterskerk – eist het Gravensteen toch de aandacht. Het samengestelde en door de eeuwen heen steeds uitgebreide gebouw bestaat uit verschillende torens, gangen en bijgebouwen die schots-en-scheef aan elkaar zijn gezet. Dit maakt het gebouw tot een uniek monument in de Leidse binnenstad.

De samengestelde aard van het Gravensteen wijst er al op dat het door de eeuwen heen verschillende bestemmingen heeft gekend. In de hoge middeleeuwen hadden de Hollandse graven hier een hof met onder andere een woning, een kapel (later de Pieterskerk) en een boomgaard. In waarschijnlijk de 13de eeuw bouwden zij de genoemde toren, welke functioneerde als grafelijke gevangenis. In de 15de eeuw werd het gebouw aan de stad Leiden geschonken, die het in de daaropvolgende eeuwen steeds verder uitbreidde. Zo gebruikte de stad het eveneens als gevangenis en werden er bijvoorbeeld cellenblokken bijgebouwd, evenals een spin- en rasphuis (tuchthuizen). Het plein voor het gebouw werd zelfs gebruikt voor executies, waarbij men vanaf de zuilengalerij de terechtstellingen goed kon volgen. Eind 17de eeuw werd het Gravensteen tenslotte aan de noordzijde uitgebreid met een vierschaar en schepenkamer.

Inmiddels is het gebouw al lange tijd niet meer in gebruik als gevangenis of rechtbank (de laatste executie bij het Gravensteen is gelukkig al meer dan 150 jaar geleden). Vanaf de 19de eeuw raakte het zelfs enigszins in ongebruik. Gelukkig realiseerde men zich al snel dat het zonde was om dit bijzondere monument te laten vervallen. Het werd daarom in de loop van de 20ste eeuw voor verschillende doeleinden ingezet, totdat het uiteindelijk door de Universiteit Leiden in gebruik werd genomen. Nu werken er (onder normale omstandigheden dan) verscheidene afdelingen van Onderwijs en Studentenzaken, en worden er zelfs colleges gegeven. De cellen (in gebruik als vergaderruimtes) en de tralies voor de ramen verwijzen echter nog naar vervlogen tijden.

Christoph van den Belt

Na mijn vorige thuishoek, waarin ik ruiterlijk erkende buiten de grenzen van Hollands grondgebied te wonen, bleef een opstand uit. Geen hordes hooivorken, geen afhakende abonnees. Ook de redactie protesteerde niet. Signalen die hierop wijzen, hebben mij in ieder geval niet bereikt. Wellicht kwam dit mede doordat ik mijn best deed om Hollandse invloeden in Nijmegen te ontwaren. Een beetje Hollander beziet de wereld vanuit de hoogte, dus het kwam goed uit dat ik schreef over Hollandse invloeden op Nijmegen in plaats van andersom.

Hoe dan ook: Hollandse invloeden wilde ik wel benoemen. Het Nijmeegse treinstation, dat tijdens de Tweede Wereldoorlog helaas verloren ging, kan gerust als een provinciaalse variant van het Amsterdamse treinstation worden gezien. Provinciaal in de zin van: groter is niet altijd beter. Dat weten we toch al sinds het bijbelse verhaal over de Toren van Babel? Ziehier: er is geen Hollandse stad waar meer talen klinken dan in Amsterdam.

Over taal gesproken: als er iets is dat gemakkelijk reist, grenzen overschrijdt, dan is het taal: boeken, gedichten, ideeën. Zelfs de boekenkasten van mij, op en top Gelderlander, zijn grotendeels gevuld met boeken die zijn uitgeven in Holland. Of ik dat nu leuk vind of niet. Een ander voorbeeld is het gedicht, ‘Herinnering aan Holland’ van de dichter Hendrik Marsman (1899-1940), dat ik onlangs trof aan de binnenkant van een Nijmeegs raam.

Het gedicht, dat elke Holland-redacteur uit het hoofd moet kunnen voordragen, bezingt het Hollandse landschap en de voortdurende omgang met het water. De eerste zin, ‘Denkend aan Holland zie ik brede rivieren traag door oneindig laagland gaan’, is zo bekend dat ik mij afvraag of er een zin bestaat die meer bekendheid geniet in Holland en de gewesten daarbuiten. De openingszin van de Bijbel misschien? De bekendheid van die zin wordt gehinderd door de vraag welke vertaling je kiest. Laten we het op Marsmans zin houden.

Het is een prachtig gedicht, vol welluidende zinnen en klare klanken, dat mij ertoe uitnodigt, ik ben per slot van rekening historicus, mijn gedachten te laten afdwalen naar de Hollandse geschiedenis, de verhalen die Hollanders vertelden over hun omgang met het water en mijn redactiegenoten, die vanwege een gebrek aan fysieke vergaderingen verder zijn dan ooit. Toch weet ik mij, dankzij de evocatieve kracht van Marsmans gedicht, verbonden met de Hollandredactie. Al sluit ik een opstand nog altijd niet uit.

Frank de Hoog

Een van de voordelen van wonen aan zee is het fietsen door het Nederlandse duinlandschap. Op weg naar Kijkduin kan je tegenwoordig kiezen tussen het ‘nieuwe fietspad’  dicht bij de zee met prachtig uitzicht op de Zandmotor en het ‘oude fietspad’ langs duingebied Solleveld waar twee przwalskipaarden onafscheidelijk van elkaar sinds jaar en dag grazen. Wie voor de laatste optie kiest, zal ter hoogte van strandafslag Schelpenpad vast de elf meter hoge uitkijkpost opmerken. Deze ‘Bloedberg’ prikkelt van kinds af aan mijn fantasie. Toch heb ik de nooit de moeite genomen om de geschiedenis van dit Monsterse icoon te beklimmen.

Dat de berg het resultaat is van een werkverschaffingsproject wist ik, maar dat dit onderdeel was van een heus ‘Monstersch bos in wording’ was me onbekend. In de jaren dertig raakt de economische crisis de Zuid-Hollandse plek eveneens. Ruim tachtig inwoners hebben geen werk. De Monsterse burgervader G.W. Kampschoër (r. 1922-1944) maakt zich zorgen en bedenkt een plan om een natuurgebied aan te leggen op het 55 hectare kale duingebied tussen het dorp Ter Heijde en het Schelpenpad. Enerzijds creëert hij hiermee werk en anderzijds verfraait hij hiermee zijn gemeente met wat een ware attractie moet worden. De Provinciale Staten en de Rijkscommissie van Advies voor de Werkverschaffing en Werkverruiming in Zuid-Holland zien hier heil in en geven subsidie voor dit plan.

Op 9 mei 1938 start de aanleg van dit ‘duinbos’. Volgens de aankooplijsten worden in het eerste jaar meer dan 200.000 jonge bomen en struiken geplant, waaronder 66.000 Oostenrijkse dennen, 19.000 Corsicaanse dennen, 29.000 eiken, 29.000 esdoorns, 11.000 lijsterbes- en 11.000 vlierstruiken. Een jaar later betreft het nog eens 66.000 struiken en bomen van wel veertig verschillende soorten. Onder leiding van de Nederlandsche Heidemaatschappij kunnen tientallen werklozen hier in Monster aan de slag.

Maar op de ontwerptekening die de gemeente in 1938 laat maken, is te zien dat de plannen veel verder reiken. In het natuurgebied moet ook een vijver, een hertenkamp en een uitkijkpost gerealiseerd worden. Hoewel burgemeester Kampschoër zelfs al herten heeft besteld bij Artis en de Haagse dierentuin, blijkt het terrein onvoldoende omheind te zijn voor een hertenkamp. Ook de geplande vijver komt er niet. Het Hoogheemraadschap, die eigenaar van de grond is, vreest voor de waterkwaliteit als toeristen hierin gaan pootjebaden. De realisatie van een uitkijkpost is wel gelukt. Een paar maanden lang versjouwen vijftien werkloze mannen hiervoor meer dan 5.000 kubieke meter zand uit de omgeving. Kruiwagen voor kruiwagen krijgt de uitkijkpost zo vorm. Naar een oud Monsters gezegde hebben zij ‘zich etter en bloed gezweten’, vandaar de naam ‘Bloedberg’.

Na voltooiing in juni 1939 blijft het gebied op advies van het Hoogheemraadschap een jaar dicht om de jonge planten niet direct te laten vertrappen. Vanaf april 1940 kan ieder op vertoon van een wandelkaart (kosten: 50 cent per jaar) het bos bezoeken. Lang hebben de dagjesmensen hier niet van kunnen gebieden, want na de Duitse inval is het gebied gebruikt als oefenterrein voor de Duitse Wehrmacht. Al tijdens de oorlog is geprobeerd om met de inzet van enkele werklozen het duinbos te herstellen, maar deze inspanningen blijken tevergeefs. Tegenwoordig vormt de elf meter (of wat daar nog van over is) hoge uitkijkpost de belangrijkste herinnering aan het Monsterse duinbos.

Literatuur:

• Bert Valk en Frans Beekman, ‘Archeologie en landschapgsgeschiedenis rond een stuifkuil op de Monsterse geest’, Magazine Hollands Duin 64 (2014) 34-47. https://duinenenmensen.nl/wp-content/uploads/2014/12/Pages-34-47-uit-Hollands-Duin-64.pdf
• Bert Moor, “Bloedberg’, de naam zegt al genoeg.’ Westlandsche Courant d.d. 25 mei 1994. Geraadpleegd via: http://www.lwkoppenol.nl/monster.htm
• Historisch Archief Westland, ‘De Bloedberg’, 2017 https://www.historischarchiefwestland.nl/tijdlijn-pagina/de-bloedberg/

Marieke Dwarswaard

Het is juli 1921. In de linkse beweging in Nederland zijn veel mensen in de ban van één persoon: Herman Groenendaal. Deze Haarlemse tuinder zit sinds begin deze maand vast voor een vergrijp waar anno 2020 al een paar decennia niemand meer voor veroordeeld is in Nederland. Groenendaal weigerde zijn dienstplicht te vervullen. Als overtuigd anarchist wilde hij niet meewerken aan het systeem waarbinnen mensen andere mensen moesten doden. Groenendaal gaat in hongerstaking en schrijft vanuit de gevangenis een brief aan de Internationale Antimilitaristische Vereniging (IAMV): het is tijd voor actie. En actie komt er. De hele maand juli vinden er door het hele land vele meetings plaats. Meestal hebben die een redelijk traditionele vorm: twee of drie sprekers beklimmen het podium, en soms is er nog een spreker aanwezig die in debat gaat met de antimilitaristen. Soms werd er echter voor een andere actievorm gekozen.

Tijdens mijn scriptieonderzoek stuitte ik op het prachtige concept van de propagandafietstocht. In Leiden werden er in juli 1921 twee georganiseerd: eentje op de 14^e en eentje kort daarna, op de 17^e. In beide gevallen werd er verzameld bij het café Mobilia, aan de Jan van Houtkade. Waarschijnlijk sympathiseerde de eigenaar van het café met de linkse beweging, want verschillende revolutionaire groeperingen mochten van zijn zaaltjes gebruik maken – geen vanzelfsprekendheid in die tijd.

Propagandafietstochten werden vaker georganiseerd: in krantendatabank Delpher wordt de term voor het eerst in 1901 gebruikt en zien we de populariteit ervan in het interbellum toenemen. Hoe de route van de Leidse propagandafietstochten precies liep weten we niet, en helaas zijn er ook geen foto’s van. Als ik mijn fantasie het werk laat doen moet het er in ieder geval prachtig uit hebben gezien: een grote groep mensen en evenzoveel fietsen, borden met de tekst ‘Herman Groenendaal moet vrij!’ en vooral een enorme dosis idealisme.