Egmond aan Zee en Van Speijk

Rob Leijen

Wat hebben de marineofficier Jan van Speijk (1802-1832) en het Noord-Hollandse Egmond aan Zee met elkaar te maken? Behalve de zee feitelijk niets. En toch staat in dit dorp het nationaal gedenkteken voor Van Speijk.

In 1830, het beginjaar van de Belgische Opstand, kreeg Van Speijk het bevel over Zr. Ms. Kanonneerboot No. 2 en werd hij ingedeeld bij het Scheldeflottielje, een kleine vloot die op de rivier de Schelde de toegang tot Antwerpen bewaakte. Op 5 februari 1831 dreigde zijn schip in handen van opstandige Antwerpenaren te vallen. Van Speijk deed zijn eerdere uitspraak ‘Dan liever de lucht in!’ gestand, stak een brandende sigaar of lont in het buskruit en liet het schip ontploffen. Van Speijk, vrijwel zijn hele bemanning en enkele opstandelingen kwamen hierbij om. Deze zelfopoffering maakte hem in een (letterlijke) klap tot Hollandse held.

Reeds zestien dagen na zijn dood begon het College Zeemanshoop een inzamelingsactie voor een monument voor Van Speijk dat de vorm van een vuurtoren zou krijgen. Als locatie werd gekozen voor Egmond aan Zee waar al plannen bestonden om twee nieuwe vuurtorens te bouwen. Na goedkeuring van koning Willem I begonnen de voorbereidende werkzaamheden, maar het College Zeemanshoop kreeg de benodigde 150.000 gulden niet bij elkaar. Als alternatief werd voorgesteld om de Brandaris, de vuurtoren van Terschelling, of de nog te bouwen vuurtoren op Schouwen aan de held te wijden. Intussen waren de beide vuurtorens in Egmond aan Zee in augustus 1834 in gebruik genomen. Er was toen nog steeds geen Van Speijkmonument en Egmond aan Zee leek als locatie definitief van de baan.

Vier maanden na de inwijding van de vuurtorens in Egmond aan Zee besloot koning Willem I de eer alsnog aan dit dorp te gunnen door een van deze torens tot Van Speijkmonument om te dopen. De vuurtoren veranderde in een op de klassieke oudheid geïnspireerde overwinningszuil. Naar een ontwerp van Jan David Zocher (1791-1870) werd deze toren aan de voet voorzien van een gebouwtje gelijkend op een sarcofaag. Boven op deze graftombe staat een gietijzeren Nederlandse leeuw die met een klauw op enkele kanonnen rust en tussen zijn voorpoten de Nederlandse vlag klemt. Hiermee werd  gesymboliseerd dat, naar voorbeeld van Van Speijk, ‘de regten van Nederland nooit straffeloos zullen worden aangerand’. Naast de toegangsdeur kwamen plaquettes waarop in het Latijn en Nederlands de heldendaad van Van Speijk is beschreven. Het monument werd in 1841 opgeleverd.

De belangstelling voor de zeeheld is altijd blijven leven in Egmond aan Zee, waar de inwoners ‘hun’ Van Speijktoren in het hart hebben gesloten. Er wordt zelfs gezegd dat een echte Derper – bijnaam van de inwoners – het dorp liever niet verlaat, omdat hij onrustig wordt als hij het torenlicht niet meer ziet.