Het Gravensteen in Leiden
Roosje Peeters
De binnenstad van Leiden kent allerlei mooie monumenten, waarvan sommige meer in het oog springen dan andere. In een eerdere Uithoek kwam al de burcht van Leiden aan bod, weggestopt tussen steegjes in de drukke Sleutelstad. Hier hadden de graven van Holland al vanaf circa het jaar 1000 een versterking, op de plek waar de Oude en Nieuwe Rijn bij elkaar komen. Er is echter nog een ander groot gebouw in Leiden dat een nauwe band heeft met de Hollandse graven: het Gravensteen. Het eerste gedeelte van deze naam behoeft geen nadere uitleg. Het tweede deel, ‘-steen’, verwijst naar de stenen (vlucht)toren die de graven er bouwden, nu herkenbaar als het oudste deel van het gebouw.
Het Gravensteen ligt op loopafstand van de burcht, aan de zuidkant van de Nieuwe Rijn. Hoewel omgeven door allerlei andere herkenningspunten – zoals het Rijksmuseum van Oudheden, het café ’t Suppiershuysinghe (wereldberoemd in Leiden als ‘het koffiehuisje’) en de Pieterskerk – eist het Gravensteen toch de aandacht. Het samengestelde en door de eeuwen heen steeds uitgebreide gebouw bestaat uit verschillende torens, gangen en bijgebouwen die schots-en-scheef aan elkaar zijn gezet. Dit maakt het gebouw tot een uniek monument in de Leidse binnenstad.
De samengestelde aard van het Gravensteen wijst er al op dat het door de eeuwen heen verschillende bestemmingen heeft gekend. In de hoge middeleeuwen hadden de Hollandse graven hier een hof met onder andere een woning, een kapel (later de Pieterskerk) en een boomgaard. In waarschijnlijk de 13de eeuw bouwden zij de genoemde toren, welke functioneerde als grafelijke gevangenis. In de 15de eeuw werd het gebouw aan de stad Leiden geschonken, die het in de daaropvolgende eeuwen steeds verder uitbreidde. Zo gebruikte de stad het eveneens als gevangenis en werden er bijvoorbeeld cellenblokken bijgebouwd, evenals een spin- en rasphuis (tuchthuizen). Het plein voor het gebouw werd zelfs gebruikt voor executies, waarbij men vanaf de zuilengalerij de terechtstellingen goed kon volgen. Eind 17de eeuw werd het Gravensteen tenslotte aan de noordzijde uitgebreid met een vierschaar en schepenkamer.
Inmiddels is het gebouw al lange tijd niet meer in gebruik als gevangenis of rechtbank (de laatste executie bij het Gravensteen is gelukkig al meer dan 150 jaar geleden). Vanaf de 19de eeuw raakte het zelfs enigszins in ongebruik. Gelukkig realiseerde men zich al snel dat het zonde was om dit bijzondere monument te laten vervallen. Het werd daarom in de loop van de 20ste eeuw voor verschillende doeleinden ingezet, totdat het uiteindelijk door de Universiteit Leiden in gebruik werd genomen. Nu werken er (onder normale omstandigheden dan) verscheidene afdelingen van Onderwijs en Studentenzaken, en worden er zelfs colleges gegeven. De cellen (in gebruik als vergaderruimtes) en de tralies voor de ramen verwijzen echter nog naar vervlogen tijden.
