Auteur: Frank de Hoog

Als doden konden spreken

NPO 1 VPRO | The Dead Society (duur: 6 afleveringen van ca. 40-50 minuten)
Gesignaleerd door Isabel Casteels

Begraafplaatsen zijn fascinerende plekken. Al die rijen grafstenen doen denken aan vervlogen tijden, aan geleefde levens en verhalen die niemand meer vertelt. In de podcastserie The Dead Society brengt journalist Carine van Santen hier verandering in. Van Santen verzamelt herinneringen aan de doden die begraven liggen op Soestbergen (Utrecht). Het is op zijn minst opmerkelijk te noemen dat spraakmakende figuren als Gerrit Rietveld, Nicolaas Beets, en de beide naamgevers van museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam hier allen hun laatste rustplaats gevonden hebben. Ook minder bekende Nederlanders komen ter sprake, zoals Gerard, die in 1874 op 7-jarige leeftijd overleed.

Twee van de zes besproken doden hebben een link met Holland. Aflevering 2 stelt ons voor aan Nicolaas Beets (†1903), die zijn Camera Obscura schreef als student in Leiden. Zijn werk was literair maar ook historisch interessant: een inkijkje in de burgerlijke maatschappij van de 19de eeuw. We leren de schrijver zelf kennen als een enigszins ijdele man, die toch een goed hart had en oprecht betrokken was bij zijn medemens. Aflevering 5 vertelt het verhaal van F.J.O Boijmans (†1847), een excentrieke verzamelaar die getrouwd was met zijn collectie. Hoewel van de oorspronkelijke verzameling van zo’n 1200 kunstwerken er nog slechts 127 tot de huidige museumcollectie behoren, was dit toch het fundament waar de rest van het museum op gebouwd is. Over deze verzamelaar is nauwelijks iets bekend, maar toch slaagt Van Santen erin om Boijmans weer tot leven te wekken.

Van Santen gaat op zoek naar de persoonlijke verhalen van de overledenen. Ze gaat in gesprek met de doden zelf, duikt de archieven in en spreekt met experts en eventuele nabestaanden. Het resultaat is een zeer boeiende en vermakelijke serie, waar het enigszins morbide thema verlicht wordt met een goede dosis humor. Een aanrader voor iedereen die van historische onderwerpen en mooie verhalen houdt.

Luister hier naar deze podcast: https://www.nporadio1.nl/podcasts/the-dead-society.

Wouter Linmans, redacteur Holland. Historisch Tijdschrift

Het is juni 2021 en na lange tijd kunnen musea, archieven en andere culturele instellingen hun deuren weer openen voor het publiek, zo ook het Stadsarchief Amsterdam. Tot en met 11 juli werd daar werk van George Hendrik Breitner, Isaac Israels en tijdgenoten tentoongesteld in de expositie ‘Amsterdam in aquarel en pastel, 1860-1925’. Ik kon me dankzij de gelijknamige uitgave, samengesteld door J.F. Heijbroek, de afgelopen weken al vanuit het comfort van de leunstoel vertrouwd maken met de kunstwerken.

Kleurrijk stadsleven

De hier verzamelde aquarel- en pasteltekeningen geven een mooi beeld van de grote bedrijvigheid in de hoofdstad in deze periode, waaronder de geweldige drukte in de Kalverstraat, de fabrieken en bouwplaatsen, de ommelanden en de grachten in de binnenstad, de permanente bewoners en incidentele bezoekers van Artis.

Precies die thema’s en taferelen maakten de hoofdstad rond 1900 aantrekkelijk voor bekende kunstenaars onder wie Breitner, Israels, Leo Gestel, Piet Mondriaan en Willem Witsen. Zodoende getuigt het boek niet alleen van de uiteenlopende facetten van het hoofdstedelijk leven, maar ook van de persoonlijke fascinaties van de kunstenaars en de verschillende technieken waarmee zij hun werk vormgaven. De vlugge, grove krijtstrepen waarmee Israels en Breitner nietsvermoedende Amsterdammers op het papier zetten, steken fel af tegen de zeer gedetailleerde tekeningen die Willem Hekking jr. in 1864 maakte van het zojuist voltooide Paleis voor Volksvlijt (dat in de nacht van
18 april 1929 helaas verloren zou gaan in een grote brand – gelukkig hebben we de tekeningen nog).

Samen geven de kunstwerken een rijk en levendig beeld van de tijd; vaak van heel alledaagse taferelen, soms ook van meer uitzonderlijke gebeurtenissen, zoals het inwijdingsconcert in de Grote Zaal van het Concertgebouw op 11 april 1888. Het gebouw lag toen nog midden in een veenweidegebied, buiten de stadsgrenzen. Twee aquarellen van Nicolaas van der Waay tonen de muzikanten tijdens de pauze (de heren in rokkostuum, de vrouwelijke koorleden in flonkerende witte jurken), en de al even keurig geklede heren en dames die toekijken vanaf het balkon.

Tekst en uitleg

De drukkwaliteit van de afbeeldingen is uitstekend, hoewel ik persoonlijk geen liefhebber ben van afbeeldingen die over twee pagina’s worden gedrukt (waardoor een deel van de afbeelding onvermijdelijk in de naad tussen de pagina’s verdwijnt). De inleiding van het boek bestaat uit een reeks min of meer losstaande notities over het werken met aquarel en pastel, kunstenaars en kunsthandelaars, en Amsterdamse winkels in schilder- en tekenbehoeften. Daarna gaat alle aandacht uit naar de kunstwerken die in thematische hoofdstukken zijn onderverdeeld. Vooral interessant zijn de begeleidende teksten bij de kunstwerken, waarin Heijbroek afwisselend uitleg geeft over de kunstenaar, de locatie of de bredere context van de afbeeldingen. Met dank aan die teksten krijgen de stadsgezichten en momentenopnamen meer diepgang, en komen zij voor de toeschouwer tot leven.

J.F. Heijbroek, Amsterdam in aquarel en pastel 1860-1925; Bussum: Thoth, 2021, 176 pp., geïllustreerd, ISBN: 978 90 6868 824 5. Prijs: €32,50

KRO-NCRV | Tante Jos (duur: 5 afleveringen ca. 30-50 minuten). Gesignaleerd door Jaap de Haan

Mijke van Wijk, podcastmaker bij NPO1, had een bijzondere oudtante. Jos Gemmeke was de zus van haar oma en de enige vrouw, naast prinses Wilhelmina, en de enige burger die onderscheiden werd met de Militaire Willems-Orde (MWO). Omdat Van Wijks oma en haar zus elkaar niet lagen was er geen contact met tante Jos. Van Wijk volgde wel gefascineerd alles wat er over Jos Gemmeke verscheen en het viel haar op dat zij altijd hetzelfde verhaal vertelde, maar nooit sprak over die ene missie die haar de MWO opleverde. De podcast is het verslag van de speurtocht van Van Wijk naar het oorlogsverleden van haar tante.

Tijdens het onderzoek komt Van Wijk er al snel achter dat de fietstocht van Jos Gemmeke met geheime documenten, dwars door de linies heen naar prins Bernhard, niet de reden was voor de MWO. Ze achterhaalt met hulp van Jelle Hooiveld waarom Gemmeke wel deze onderscheiding kreeg, namelijk voor haar rol in Operatie Bonzo, waarbij zij als geheim agent werd geparachuteerd boven bezet gebied. Dat Gemmeke een bijzondere vrouw was illustreert een schitterend interviewfragment met Ron Slaon, de piloot van de ‘vliegmachine’ die haar dropte: ‘She was a big, well-build girl, big smile […] handsom, biggish, particulary when she had this uniform on. She was a huge girl, because she was padded up to take all this weaponry with her, put in everywhere, […] I believe she also had revolvers and heavens knows what stuck in her bosom; she was equipped to fight her way out.’

Jos Gemmeke komt zelf ook veel aan het woord in de podcast. De heel kritische luisteraar zou kunnen opmerken dat het niet altijd duidelijk is wanneer Van Wijk eigen opnames of oudere interviews met Gemmeke gebruikt. Dat geldt ook voor het ‘live’ doorzoeken van de database van Hooiveld in aflevering 4, want de luisteraar wordt daar niet veel wijzer van. Afgezien daarvan heeft Van Wijk een zeer onderhoudende podcast over haar oudtante gemaakt, op wie ze hoorbaar heel trots is. De aflevering zijn zo gemonteerd dat er een echte whodunnit is ontstaan, die nieuwsgierig maakt naar de afloop.

Benieuwd? Luister deze podcast hier: https://www.nporadio1.nl/podcasts/tante-jos.