Historicus Anne Doedens en Vice-admiraal b.d. Matthieu Borsboom presenteren in het recent verschenen werk De canon van de Koninklijke Marine. Geschiedenis van de zeemacht een palet aan aspecten en thema’s uit het Nederlandse maritieme verleden. Het is geen lopend en compleet geschiedverhaal, maar een verzameling van hoofdzaken die je ‘zou moeten kennen’. Maar is dat zo? Redacteur Romy Beck ging voor ons op onderzoek uit. Haar bevindingen lees je hier.
In november 2021 is het 600 jaar geleden dat de verwoestende Sint-Elisabethsvloed plaatsvond. Vooral Dordrecht en omgeving werden zwaar getroffen en de gevolgen zijn tot op de dag van vandaag zichtbaar. Deze gebeurtenis wordt dit jaar breed in de regio (en daarbuiten) herdacht. Ook Holland komt met een themanummer over dit onderwerp. We gaan na wat de vloed precies zo erg maakte en wat de gevolgen waren en stuiten daarbij op belangwekkende overeenkomsten met waterbeheer in onze eigen tijd. We besteden ook aandacht aan de kansen die een stormvloed biedt. Amsterdam heeft er zelfs zijn ontstaan aan te danken! In Holland Bloc bespreken we een komende tentoonstelling in het Dordrechts Museum, het wiegje van Beatrix, hoogwatervluchtelingen in Cillaarshoek en stellen we de vraag hoe Holland er in het jaar 2621 uit zou kunnen zien. Steken de torenflats van Rotterdam dan nog net boven water uit?
Lees meer »
Sporen van Six in Lisse is een rijkelijk geïllustreerde en degelijk uitgevoerde inventarisatie van een deel van de rurale bezittingen van de Amsterdamse patriciërsfamilie Six, compleet met wandelroute door het dorp Lisse. ‘Lokaler dan dit zie je niet vaak’, luidt het oordeel van recensent Simone Nieuwenbroek. Het boek is het initiatief van zes lokale professionele en amateurhistorici die als ‘werkgroep Six’ bijeen zijn gekomen als gevolg van de vraag van de burgemeester om onderzoek te doen naar de sporen van de Sixen in zijn dorp. Lees hier de volledige recensie.
Roosje Peeters
Wie weleens een rondje door Leiden loopt, ziet met een oplettend oog her en der zware houten deuren en toegangspoorten, verdekt opgesteld tussen de normale huizen in een straat. Misschien heb je zelf ook weleens zo’n poort, die vaak is versierd met een opschrift in krullerige letters, voorzichtig opengeduwd. Je staat dan in een hofje, op een binnenplaatsje omringd door een aantal kleine woningen. Plots is het rustig en is de drukte van het stadscentrum ver weg. Het voelt vaak bijna alsof de toegangspoorten een doorgang naar een andere wereld vormen: na binnenkomst waan je je even in het verleden.
Afb. 1 Twee toegangspoorten van Leidse hofjes, de Sint Stevenshof (1487) (foto: Wikimedia) links en het Sint Anna Aalmoeshuis (1492) rechts (foto: Erfgoed Leiden en Omstreken)
Leiden telt vijfendertig hofjes, waarvan de meeste in het stadscentrum liggen. Dat is relatief veel: Amsterdam heeft er ter vergelijking zevenenveertig, Haarlem negentien, Gouda zeven en Delft vier. Buiten Holland komen ze veel minder voor en in het buitenland slechts zelden. Een uitzondering vormt Vlaanderen; daar kent men begijnhoven, hofjes waar begijnen (alleenstaande mannen en vrouwen) als onderdeel van een soms afgesloten religieuze lekengemeenschap woonden. Ook in Holland werden begijnhoven gebouwd, maar de meeste hofjes hier hadden een meer wereldlijke (doch nog steeds christelijke) insteek. De Hollandse hofjes werden gebouwd tussen de 13de en 19de eeuw. In Leiden zijn nog enkele hofjes met een middeleeuwse oorsprong te vinden: de Jeruzalemhof (gesticht in 1467), de Groot Sionshof (1480), het Sint Anna Aalmoesthuis (1492), de Sint Annahof (1503), de Sint Stevenshof (1487) en de Sint Janshof (1504). Deze hofjes werden gesticht door particulieren, meestal afkomstig uit de rijke burgerij en de lage adel, met het doel om armlastige mensen een onderkomen te bieden. De gulle gevers kregen in ruil daarvoor niet alleen een plek in de hemel, ook werd hun naam vaak verbonden aan het hofje en zo uit de vergetelheid ontrukt.
Afb 2 Uitzicht op de oorspronkelijke voorgevel van het Jeruzalemhofje, het oudste hofje van Leiden (inmiddels verbouwd). Ets door Jacob Timmermans, circa 1787. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken.
De oudste hofjes werden vaak gesticht op kleine stukjes braakliggende stadsgrond, waardoor de huisjes dicht op elkaar moesten staan en het geheel vaak geen symmetrische rechthoek rond een tuin kon vormen. De huisjes waren zeer eenvoudig en hadden meestal maar één kamer. Op het pleintje, de binnentuin, stonden dan een pomp en een of twee ‘privaten’ (toiletten). De toegang werd gevormd door een lange smalle poort tussen reeds bestaande huizen door. Over het algemeen werden er twaalf, dertien of veertien huisjes gebouwd, naar de twaalf apostelen en eventueel Jezus en Maria. Ook werd er veelal een kapel aangelegd bij het hofje. Van deze oorspronkelijke indeling is echter in de meeste gevallen weinig bewaard gebleven. Vaak kwamen de hofjes in de loop van de eeuwen in geldproblemen met het verval van de woningen als gevolg. Gelukkig zijn zij vaak ook weer gerestaureerd en verbouwd, maar daarbij is de authentieke aanblik van de hofjes geregeld verloren gegaan. Alle Leidse hofjes met een middeleeuwse oorsprong zijn een of meerdere keren verbouwd. Soms, zoals bij de Groot Sionshof, werd een hofje zelfs in zijn geheel verplaatst als dat beter uitkwam. Toch zijn er nog authentieke elementen te vinden. Zo is de kapel van het Sint Anna Aalmoeshuis, die verder bijna overal is verdwenen, nog in originele staat te bewonderen.
Afb 3 uitzicht op de kapel van het Sint Anna Aalmoeshuis, aangelegd circa 1492. Foto: M.M. Minderhoud
De vijfendertig nog bestaande hofjes in Leiden worden tegenwoordig allemaal nog bewoond. Loop je tijdens een wandeling door Leiden bij een hofje naar binnen, houd je dan aan de geldende huisregels en verstoor de rust van de bewoners niet. Maar: op één moment in het jaar worden geluid en druk bezoek omarmd in de hofjes. Elk jaar worden met Pinksteren de ‘Leidse Hofjes Concerten’ georganiseerd, waarbij wel negentien hofjes bezocht kunnen worden onder het genot van live muziekoptredens.
Cultuurhistorica Anna Rademakers poogt in haar onderzoek te beoordelen in welke mate er in Nederland tussen 1815 en 1839 een nationale identiteit binnen de kunstwereld ontstond. In haar onderzoek richt Rademakers zich voornamelijk op de ontwikkelingen in de twee handelssteden Amsterdam en Antwerpen en de hofsteden Brussel en Den Haag. Rademakers doorloopt per stad chronologisch verschillende aspecten van de kunstwereld, zoals de institutionele context, het museumwezen, de kunstmarkt, kunstverenigingen, en opvattingen van kunstenaars, verzamelaars of kunstcritici. Zo bestudeert ze hoe de steden verschillend omgingen met de veranderende politieke situaties en hoe deze van invloed waren op de opvattingen over de schilderkunst en de kunstwereld. Meer weten? Lees hier de recensie van Charlotte Vromans over het boek Moederstad en vaderland, Nationale identiteit en lokale trots in de schilderswereld van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (1815-1839)
Door Ramona Negrón
Hij heeft een standbeeld en er is zowel een straat als een school naar hem vernoemd, maar buiten Moordrecht heeft nog nooit iemand van hem gehoord: Gerrit Bernardus Lalleman (1820-1901). Wie was ‘Meester Lalleman’ en wat heeft hij voor Nederland betekend?
In 1844 werd Gerrit Bernardus Lalleman benoemd tot schoolhoofd in Moordrecht. Het Zuid-Hollandse dorp telde toen slechts tweeduizend inwoners, van wie de meesten werkzaam waren op touwslagerijen, lijnbanen en steenplaatsen, ook kinderen. De staatscommissie constateerde in 1861 dat een arbeidsdag in Moordrecht van drie à vier uur ‘s morgens tot acht uur ’s avonds duurde, met slechts enkele minuten pauze. Jonge kinderen werden slapend naar de steenplaats gedragen om daar stenen te keren of te draaien aan het touwbaanderswiel.
Als onderwijzer zag Meester Lalleman de gevolgen van kinderarbeid door het schoolverzuim. Op school kwamen van de 350 kinderen 226 nooit, 90 onregelmatig, en slechts 34 regelmatig opdagen. In 1855 werd zijn ingezonden brief ‘Slavernij in Nederland’ in De Economist gepubliceerd, waarin hij kritiek leverde op kinderarbeid en de regering aanspoorde om actie te ondernemen.[1]
Lalleman beschreef hoe kleine kinderen werkten in fabrieken en in de landbouw – kinderen die volgens Lalleman ‘de school zouden moeten bezoeken’, maar dat niet konden, omdat hun families zo arm waren dat zij het schamele loon van de kinderen niet konden missen. De verscheidene initiatieven van leraren en liefdadigheidsinstellingen om werkende kinderen onderwijs aan te bieden, zoals het avondonderwijs, waren helaas weinig succesvol. Lalleman kon dus niet anders concluderen dan ‘dat er dringend voorziening noodig’ was.
Het garen dat men daar spint, wordt zoodanig bewerkt dat ieder spinner een’ draaijer behoeft, om het bij den arbeid benoodigde wiel in beweging te brengen. En wier lot denkt gij wel dat het is, om zich daarmede bezig te houden? Het zijn kinderen, die in den bloeitijd des levens, in den zomer van 5 uur ‘s morgens tot 8 uur’ s avonds, en in den winter van 6 tot 7 uur, meest in zittende houding, dat eentoonig en geestverdoovend werk moeten verrigten.
Lalleman pleitte voor verplicht en kosteloos onderwijs, zodat ook kinderen uit arme arbeidersgezinnen naar school konden. Daarnaast vond hij dat de lagere klasse ontlast moest worden en dat arbeid tot een zekere leeftijd verboden moest worden. Hij deed een dringend beroep op werktuigkundigen om ‘de kinderhand door werktuigen’ te vervangen.
Het mag niet langer geduld worden dat de kleine, die of in de school, of in de ouderlijke woning, of in de vrije natuur moet gevonden worden, in het verlichte Nederland reeds in het zweet zijn aanschijns arbeiden moet.
De Nederlandse regering reageerde echter niet op de brief. Meerdere keren werd kinderarbeid door de regering onderzocht, maar steeds zonder gevolgen. Pas in 1874 kwam de eerste wetgeving met betrekking tot kinderarbeid tot stand, het Kinderwetje van Van Houten. Meester Lalleman was echter niet tevreden met de nieuwe wet. Kinderarbeid werd weliswaar verboden voor kinderen beneden de twaalf jaar, maar dat verbod was niet van toepassing op huishoudelijke en persoonlijke diensten en op het werk in de landbouw. Bovendien was er geen controle op naleving geregeld, met als gevolg dat de wet werd ontdoken. Meester Lalleman bleef dan ook publiceren over kinderarbeid en schoolverzuim in Moordrecht.
Pas in 1900 werd de Leerplichtwet aangenomen, waarmee onderwijs voor kinderen van vijf tot twaalf jaar verplicht werd. Meester Lalleman maakte dat nog net mee, hij overleed slechts enkele maanden nadat de wet in werking was getreden. Meester Lalleman was een van de eersten die zich uitsprak tegen kinderarbeid en het grootschalige schoolverzuim. Met zijn talloze publicaties heeft hij zich zijn leven lang ingezet voor onderwijs voor kinderen. Wanneer je door Moordrecht loopt, ontkom je niet aan Lalleman. Zijn standbeeld op het Kerkplein, de Meester Lallemanstraat, en basisschool PCB Meester Lalleman herinneren aan Meester Lalleman en zijn betekenis voor de Nederlandse geschiedenis van kinderarbeid en onderwijs.
[1] G. B., Lalleman, ‘Slavernij in Nederland’, De Economist 4:1 (1855) 33-43.
Door Jaap de Haan
Al ruim tien jaar woon ik in Utrecht-Zuilen. Deze wijk is ontstaan toen de Amsterdamse treinenfabrikant Werkspoor zich in 1913 vestigde op het gebied van het dorpje Zuilen (bekend van het gelijknamige slot). Veertig jaar later werd de wijk door Utrecht geannexeerd en is de gemeente Zuilen opgeheven.
Werkspoor werd net als de Groningse staalgieterij Demka aangetrokken door de ruimte en goede bereikbaarheid van het landelijke dorpje ten noorwesten van Utrecht. Langs het Merwedekanaal bouwden beide ondernemingen een nieuwe fabriek. Werkspoor verplaatste de treinenbouw naar Zuilen omdat de fabriek op Oostenburg in Amsterdam te klein was geworden. Met de komst van de fabriek kwamen ook vele arbeiders – wel 6000 in de hoogtijdagen. Voor haar arbeiders bouwde Werkspoor (samen met Demka) twee nieuwe wijken: Elinkwijk voor het hogere personeel en De Lessepsbuurt voor de arbeiders.
Vanaf eind jaren 1960 ging het bergafwaarts met beide fabrieken. Werkspoor stopte de productie in 1972 en Demka sloot haar deuren elf jaar later. Waar er van de laatste fabriek vrijwel niets meer over is zijn er van Werkspoor nog diverse sporen over, zoals de fabriekshallen en de arbeiderswijken.
De Lessepsbuurt is de interessantste. De wijk werd volgens het tuindorpprincipe ontworpen door Ph.J. Hamers en tijdens de Eerste Wereldoorlog gebouwd. Voor die tijd waren de huizen modern : ruim, licht en gevarieerd. Door de variatie in grootte woonde het hoger en lager personeel naast elkaar.
Het had weinig gescheeld of de wijk was net als de fabrieken gesloopt, maar gelukkig zijn de ideeën over industrieel erfgoed veranderd. In 2005 is De Lessepsbuurt grondig gerenoveerd en inmiddels zijn ook de overgebleven fabriekshallen onder handen genomen. Trienen worden er al lang niet meer gemaakt, maar van Werkspoor zijn nog diverse sporen in de openbare ruimte te vinden.
Meer weten?
Een proefschrift is geen boek dat je even gemakkelijk wegleest. Dat geldt ook voor deze handelseditie van de hand van Anne-Maria van Egmond. Daar staat tegenover dat zij met haar diepgravende studie een rijkdom aan nieuwe informatie biedt over het leven aan het grafelijk hof in Den Haag. Ook toont haar boek hoe belangrijk de grafelijke rekeningen zijn voor de geschiedenis van laatmiddeleeuws Holland. Verrassend veel nieuwe details kwam de recensent Corien Glaudemans te weten over het middeleeuwse Binnenhof. Benieuwd naar haar verdere ervaringen bij het lezen van dit nieuwe boek van Van Egmond? Lees hier verder.
Corien Glaudemans, historicus en archivaris, verbonden aan het Haags Gemeentearchief
Stapels grafelijke rekeningen heeft Anne-Maria van Egmond voor haar boek ingezien. Zij bestudeerde de materiële cultuur van het middeleeuwse hof in Den Haag. In de periode 1345-1425 verbleven de graven van Holland, Zeeland en Henegouwen uit het Beierse huis regelmatig en voor langere perioden op het Binnenhof in Den Haag.
De Beierse graven waren vertegenwoordigers van een nieuwe dynastie en etaleerden grootschalige luxe om de nieuwe positie en hun hun gezag te bestendigen. Zij lieten zich aan hun hoven in Den Haag en in Henegouwen graag omringen door kostbare voorwerpen en afbeeldingen. Met dit vertoon van een overdaad aan weelde maakten ze niet alleen indruk op de buitenwereld, zowel op andere hoogwaardigheidsbekleders als op hun onderdanen, maar toonden daarmee ook dat zij bekwame vorsten waren.
Van de voorwerpen die Van Egmond terugvond in de rekeningen en inventarissen is helaas weinig bewaard gebleven. Slechts wat afbeeldingen in getijdenboeken en vooral zegels en munten kon zij fysiek bestuderen. Desondanks is zij erin geslaagd aan de hand van de grafelijke rekeningen te achterhalen welke luxe, kunst- en gebruiksvoorwerpen er aan het Hollandse hof zijn geweest en wie daarvan de vervaardigers waren.
Munten en zegels toonden wie de graaf was en onderstreepten zijn autoriteit. Ook voorwerpen die de woonomgevingen verrijkten, zoals voorwerpen van edelmetaal, tapijten, beschilderde panelen, boeken met illustraties of beelden en luxe kledingstukken lieten de status en de rijkdom van de vorst zien.
De meest monumentale machtsuitingen moeten de beschilderde gravenbeelden en de graftombe van Margaretha van Brieg-Liegnitz, de eerste echtgenote van Albrecht van Beieren, zijn geweest. Deze tombe en de gravenbeelden stonden in de hofkapel op het Binnenhof. Aan de hand van de rekeningen slaagt Van Egmond erin die te reconstrueren.
De tombe had zowel een levensgroot ligbeeld van de gravin als pleurants, gebeeldhouwde figuren die wapenschilden droegen. In het oksaal van de hofkapel stonden houten gravenbeelden van Willem V, Albrecht van Beieren, Willem VI en Jacoba van Beieren en voorgaande vorsten. De gravenbeelden presenteerden de graven uit het Beierse huis als natuurlijke opvolgers van hun voorgangers.
De orde van de tuin was in 1387 door Albrecht van Beieren samen met zijn zoon geïntroduceerd in de vorm van een halsketen. Hoewel de aanduiding ‘orde’ anders doet denken, was daarmee geen nieuwe ridderorde gelanceerd. Het ging om een vorstelijk gunstbetoon, een teken dat je behoorde tot het netwerk van de graaf. Op zegels en munten is deze tuin afgebeeld met hekjes die een omheining vormen.
De tuin moest het beleid van de graaf symboliseren, namelijk de goede bedoelingen van de graaf met de graafschappen: het scheppen en behouden van rust, eensgezindheid en eenheid in de drie graafschappen.
In haar studie verhaalt Van Egmond over talloze tot nu vooral onbekende kunstenaars en ambachtslieden. Zij vond in de rekeningen goudsmeden, tapijtmakers, borduurwerkers en schilders die aan het hof leverden of voorwerpen maakten. Op sommige ambachtslieden moest dagelijks een beroep worden gedaan. Daarom was er op het Binnenhof een naaiatelier (de taelgerije), waar zorg werd gedragen voor de kleding van de vorsten en de aankleding van het hof.
Extra aandacht krijgt de schilder Jan van Eyck. Hij was van 1422 tot 1425 aan het Haagse hof verbonden. Ook al is niet bekend wat hij daar heeft geschilderd, doorlopende betalingen aan hem maken duidelijk dat hij daar een bijzondere positie bekleedde.
Iedereen die wel eens grafelijke rekeningen heeft ingezien kent de vaak grappige, maar soms ook zeer fraai versierde begin- en eindinitialen van de rekeningen. Van Egmond ontdekte dat af en toe een speciale professionele boekverluchter is ingehuurd om de rekeningen extra goed te kunnen presenteren. Ook de correcte en fraai gedecoreerde financiële documenten behoorden tot de materiële presentatie.
Een proefschrift is geen boek dat je even gemakkelijk wegleest. Dat geldt ook voor deze handelseditie van de hand van Van Egmond. Daar staat tegenover dat zij met haar diepgravende studie een rijkdom aan nieuwe informatie biedt over het leven aan het grafelijk hof in Den Haag. Ook toont haar boek hoe belangrijk de grafelijke rekeningen zijn voor de geschiedenis van laatmiddeleeuws Holland. Verrassend veel nieuwe details kwam ik te weten over het middeleeuwse Binnenhof. Alleen al de informatie over de voormalige Hofkapel maakt dit boek de moeite van het lezen waard.
Anne-Maria van Egmond, Materiële representatie opgetekend aan het Haagse Hof, 1345-1425. Middeleeuwse Studies en Bronnen 173, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2020, 472 pp., ISBN: 9789087048556. Prijs: €39,-
Romy Beck
Het zijn barre tijden, zoveel is zeker. Veel mensen werken al maanden thuis, en onze vrijheden zijn ingeperkt door verschillende maatregelen. De meest vergaande is misschien wel de avondklok. Ook in de geschiedenis zijn tal van voorbeelden te vinden van Hollanders die begrensd waren in hun bewegingsvrijheid. Een goed voorbeeld vormen de Haarlemmers, tijdens het beleg van hun stad door de Spanjaarden in de jaren 1572-1573.
‘Geeft de stad zich over en kiest zij hiermee voor lijfsbehoud?’ [i] Al schreeuwend meldden zich op 14 december 1572 enkele Spaanse ruiters bij de stadsmuren. Wilden de Haarlemmers oorlog of niet? De inwoners van de stad lieten de vragen onbeantwoord en kozen hiermee stilzwijgend de kant van de opstandelingen. De volgende dag al begonnen de troepen met de bouw van schansen voor de Kruispoort, gelegen aan de noordkant van Haarlem. Vanaf dat moment vormde de ommuring een belangrijke scheiding en contactpunt tussen beide partijen, maar ook tussen de stedelijke ruimte en de omliggende gebieden. Het beleg van Haarlem kan niet simpel worden gezien als een strijd die werd gevoerd aan de stadsmuren, zoals regelmatig is beweerd. In en rond de stad vonden belangrijke handelingen en interacties plaats die in verband stonden met, of zelfs zeer van invloed waren op de strijd.
Teksten van dagboekschrijvers, kaarten en afbeeldingen tonen in woord en beeld de omstandigheden van het afgesloten Haarlem. De omsingeling door vijandelijke troepen zorgde voor aanpassingen binnen de stad. Hierbij rekenden stadsbestuurders tijdens de oorlog op de medewerking van alle Haarlemmers. Veiligheid ging voor alles. Zo luidde op 28 januari 1573 tegen het middaguur de klok en klonk het bericht dat iedere stedeling ’s avonds een lantaarn of brandend licht voor de ramen moest zetten.[ii] Door de dreiging die oorlog met zich meebracht, moest de stad kennelijk in de nacht verlicht blijven. Een andere maatregel was het nieuwe voorschrift rondom brandveiligheid. De Spaanse troepen maakten geregeld gebruik van brandprojectielen. Doordat vuur een groot probleem was in een (afgesloten) stad, moesten de Haarlemmers ladders, brandemmers en andere blusgereedschappen altijd klaar hebben staan.[iii]
De Haarlemmers kregen niet alleen te maken met gevaren, maar ook met een gebrek aan voedsel. Om tekorten binnen de stad te compenseren, was het noodzakelijk om eten te rantsoeneren. Desondanks moest dagboekschrijver Willem Janszoon Verwer op 14 mei 1573 noteren: ‘den honger begint’.[iv] Al snel drukte de honger een groot stempel op het moreel en zorgde het voor een verslechterde verstandhouding tussen de soldaten en de burgerij. Steeds vaker kwamen er plunderingen voor en er heerste een gespannen situatie in de afgesloten stad. In de nacht van 29 mei deed zich een incident voor. Een paar onbekende soldaten drongen het huis van een zekere Lysbet Jansdr binnen. De soldaten dwongen de weduwe en brouwster, die woonachtig was op de Bakenessergracht, op bed te gaan liggen en geen geluid te maken. Ondertussen doorzochten zij haar woning, vonden haar geldkist en vertrokken vervolgens met al haar geld.[v]
Ondanks alle misère toonden de Haarlemmers zich strijdbaar. Tijdens het langdurige beleg bleven burgers actief in de verdediging van hun stad. Verwer schreef in zijn Memoriaelbouck vaak over hun daden. Burgers en soldaten, arm en rijk, jong en oud, iedereen hielp bij de versterking en verhoging van de wallen en vesten. Ook vrouwen voelden zich geroepen om te helpen in de strijd, en werkten met overgave en zonder angst aan de verdediging van de stad.[vi] Op 18 mei gaven de burgemeesters, kapiteins en hoplieden aan vierhonderd personen de opdracht om onophoudelijk stenen over de stadsmuur te gooien. Deze verkregen zij uit de ingestorte kerken in de stad. Hoewel de Haarlemmers binnen de muren verbleven, vielen er toch geregeld slachtoffers. Burgersoldaten liepen gevaar op de stadsmuren, en in de stad zorgden rondvliegende kogels voor gevaarlijke situaties. Ook omvallende muren maakten slachtoffers, zo weten we uit het Memoriaelbouck. Op 6 februari schreef Verwer over Wigger Aresz. Verbeck, een schoolkind van zeven jaar oud. Toen hij ’s ochtends om acht uur ‘met zijn medegheselle na schole souden gaen’ werd hij door ‘een cloot doot ghescooten’.[vii]
Bij het aanbreken van de zomer 1573 werden de problemen voor de stedelingen alleen maar groter. Door het aanhoudende geweld en de honger nam de moedeloosheid, de angst en het onderlinge wantrouwen steeds verder toe. Zozeer zelfs dat er een einde leek te komen aan de volharding van de Haarlemmers. Tijdens de laatste dagen van het beleg wapperden zwarte en witte vlaggen op de stadstorens, tekenen van uiterste nood en zelfs van overgave. Op 8 juli capituleerde de stad, en werd voor een groot geldbedrag plundering en doding van burgers voorkomen. Toch werden er ongeveer 1500 soldaten en aanhangers van Willem van Oranje die de stad hadden verdedigd, onthoofd of verdronken in het Spaarne.
[i] Willem Janszoon Verwer, Memoriaelbouck. Dagboek van gebeurtenissen te Haarlem van 1572-1581. Van aantekeningen, noten en index voorzien door drs. J. J. Temminck(Haarlem 1973) 24.
[ii] Ibidem, 41.
[iii] Ibidem, 47.
C.C. van Valkenburg e.a., Men sagh Haerlem bestormen (Haarlem 1973) 47.
[iv] Verwer, Memoriaelbouck, 90-94.
[v] Ibidem, 83.
[vi] Ibidem, 29-30.
[vii] Ibidem, 49.