Vrouwen in sleutelrollen

Door Romy Beck

Zelfstandige spelers

In Moeders des Vaderlands. De vrouwen die de Nederlanden vormden besteden verschillende auteurs aandacht aan onderbelichte verhalen over vrouwen uit het verleden. Ondanks hun continue aanwezigheid kregen zij in de geschiedschrijving structureel minder aandacht dan hun mannelijke tijdgenoten. En dat terwijl ze een belangrijke rol speelden bij de ontstaansgeschiedenis van het gebied dat we nu kennen als Nederland en België. ‘Niet alleen, zoals lang is aangenomen, door het produceren van nageslacht of als pion op het dynastieke schaakbord, maar ook als zelfstandige speler’. Gelukkig bestrijden historici al enige decennia het traditionele en inmiddels achterhaalde perspectief op vrouwen, en Moeders des Vaderlands is hier een mooie aanvulling op.

Femke Deen en Ineke Huysman, die deze bundel samenstelden, willen met hun boek een aanzet geven om ‘machtige vrouwen in ere te herstellen’. Ze pleiten voor een andere blik op bronnen, zoals correspondenties, gerechtelijke en juridische documenten, gegevens rond rituelen en ceremonies, literaire teksten en materiele cultuur. Op die manier pogen ze de complexiteit en diversiteit van gender te doorgronden en te komen tot een herwaardering van de plaats van vrouwen in de geschiedenis. Zo hadden vrouwen eigen rollen en instrumenten, en waren in staat om invloed uit te oefenen in domeinen die traditioneel worden geassocieerd met mannelijke macht. Ze vormden belangrijke schakels in correspondentienetwerken tussen machtscentra en namen actief deel aan politieke en militaire besluitvorming. De vroegmoderne diplomatie was zelfs in grote mate afhankelijk van vrouwelijke actoren. Daarnaast waren vrouwen betrokken bij het arrangeren van strategische huwelijken en bij het beheren van patronagenetwerken.

Achttien vrouwen

Achttien vrouwen passeren, in chronologische volgorde, de revue, beginnend met de zussen Johanna (1200-1244) en Margaretha (1202-1280) van Constantinopel. Al in de dertiende eeuw hadden zij als leenvrouw van de graafschappen Vlaanderen en Henegouwen de autoriteit om hun ambt uit te oefenen. Via verschillende opvolgende portretten maakt de lezer kennis met dames uit de veertiende tot en met de achttiende eeuw. Wilhelmina van Pruisen (1751-1820), die volgens Edwina Hagen een sleutelfiguur was in het Nederlandse en internationale politieke landschap en zelfs meer aanzien kende dan haar man stadhouder Willem V (1748-1806), sluit het geheel af.

Volgens Deen en Huysman waren genderrollen in de vroegmoderne tijd veel flexibeler en complexer dan vaak wordt aangenomen. In het hoofdstuk ‘Amalia van Solms-Braunfels (1602-1675). Oranjepolitiek in dienst van de Republiek’ laat Huysman bijvoorbeeld zien dat hoognodig is om het beeld van de prinses-gemalin van Oranje als een machtsbeluste en hebzuchtige intrigante bij te stellen. Te lang heeft een stereotype oordeel bestaan over vrouwelijke heersers, terwijl recent onderzoek juist wijst op de onafhankelijke houding en het strategisch inzicht van Amalia van Solms.

Vorstinnen des vaderlands

Het boek richt zich, ook in de andere hoofdstukken, uitsluitend op ‘vorstinnen’, zonder uitzondering allemaal vrouwen van hoge adel. Dit mooie gezelschap verdient zeker herwaardering, maar toch is het jammer dat alleen deze ‘moeders’ zijn geselecteerd. Door hun adellijke afkomst waren zij uitzonderlijk. Ze behoorden tot de elite en waren nauw verbonden met politiek en besluitvorming. Het zou interessant zijn om ook eens de politieke rollen van relatief onbekende vrouwen uit te lichten en te kijken welke rol zij speelden bij de ontstaansgeschiedenis van ons land. Hoe divers is eigenlijk de groep moeders? Dit neemt niet weg dat Moeders des Vaderlands een belangrijke aanvulling vormt op en herziening is van de geschiedschrijving, die decennialang vrouwelijke hoofdrolspelers niet op waarde heeft geschat. Deen, Huysman en alle andere auteurs laten duidelijk zien welke belangrijke rollen vrouwen speelden bij de ontwikkeling van de Nederlanden.

Femke Deen en Ineke Huysman (red.), Moeders des Vaderlands. De vrouwen die de Nederlanden vormden. Amsterdam: Atlas Contact, 2024, ISBN: 9789045050058, prijs € 29,99.