Filosoof van de vrijheid. Toegankelijk biografie over complexe filosoof Spinoza

Door Hans Wallage

Internationaal boegbeeld

Hoewel er al veel is geschreven over de filosoof Spinoza, blijft de mens achter zijn ideeën vaak een enigma. Ian Buruma doorbreekt dit mysterie met Spinoza. Filosoof van de vrijheid, waarin hij verschillende historische bronnen samenbrengt om een frisse, toegankelijke kijk te bieden op het leven van een van de meest intrigerende denkers uit geschiedenis. Buruma’s kracht ligt in zijn oog voor detail en soepele schrijfstijl. Spinoza wordt in het boek niet alleen als intellectueel geportretteerd, maar als een mens die geworteld is in zijn tijd en gemeenschap. Door Spinoza in de bredere intellectuele context te plaatsen, laat Buruma zien dat Spinoza niet de enige was die in de 17de eeuw dergelijke denkbeelden koesterde. Wat Spinoza echter onderscheidde, is hoe hij uitgroeide tot een internationaal boegbeeld van universalisme voor diverse gemeenschappen — een symbolische positie die hem dichter bij figuren als Jezus of Mozes plaatst dan hij zelf waarschijnlijk had kunnen bedenken.

Hoewel Spinoza, in de woorden van Buruma, grotendeels ‘geseculariseerd was’, laat de auteur overtuigend zien hoe zijn Joodse culturele identiteit gedurende zijn leven zichtbaar bleef. De spanning tussen Spinoza’s persoonlijke en rationele benadering van het leven enerzijds, en de collectieve, naar binnen gekeerde en vaak religieuze beleving binnen de Joodse gemeenschap anderzijds, vormt een rode draad in het verhaal. Bij het ontleden van de gemeenschap zoomt Buruma terecht uitgebreid in op een van de grootste uitdagingen waarmee Joodse bestuurders in de 17de-eeuwse Republiek werd geconfronteerd. Joden werden door stadsbesturen weliswaar getolereerd, maar stonden onder druk om zich te conformeren aan maatschappelijke normen die waren bedoeld om rust en stabiliteit te waarborgen. Elk openbaar incident kon immers leiden tot verlies van Joodse privileges en, in het slechtste geval, tot verbanning.

Spinoza in de ban

Buruma wijst de plicht van de Joodse bestuurders om rust en orde te bewaren dan ook aan als een belangrijke verklaring voor de levensloop van Spinoza. Volgens hem kan de cherem (banvloek) die Spinoza in 1656 trof, niet los worden gezien van de verantwoordelijkheid van het Joodse bestuur om maatschappelijke onrust te voorkomen. Hoewel Buruma terecht een verband legt tussen deze plicht en de beslissing van de mahamad (de Joodse bestuurders), had hij dit verder kunnen uitwerken door meer aandacht te schenken aan de precaire positie van het Joodse bestuur op dat moment. Dit zou namelijk extra context hebben geboden voor het besluit van de mahamad om Spinoza in de ban te doen.

Ook zonder de uitspraken van Spinoza stond het Joodse bestuur in 1656 namelijk al voor een enorme uitdaging om de interne rust binnen de gemeenschap te behouden. De komst van grote groepen Joden uit Polen-Litouwen legde dat jaar een zware last op het bestuur, dat verantwoordelijk was voor de opvang van deze vluchtelingen. De reeds bestaande spanningen maakten het des te begrijpelijker dat het bestuur besloot Spinoza met de zwaarste straf, cherem, te bestraffen, om verdere onrust te voorkomen.

Toegankelijk boek

Buruma schrijft op een meeslepende en levendige wijze. Hij slaagt erin complexe filosofische concepten helder en toegankelijk uit te leggen, waardoor het boek aantrekkelijk is voor een breed publiek. Bovendien laat hij overtuigend zien dat het samenbrengen van een uitgebreide bronnencorpus waardevolle inzichten biedt in de persoon Spinoza. Zo maakt Buruma gebruik van diverse historische bronnen, zoals overheidscorrespondentie, persoonlijke briefwisselingen en biografieën. In het geval van de biografieën steunt hij wel op werken van auteurs die uitsluitend achteraf kennis hadden van Spinoza’s leven. Omdat de gebruikte bronmateriaal in de tekst niet altijd duidelijk wordt aangegeven, roept dit tijdens het lezen vragen op over de historische betrouwbaarheid van de gebruikte biografieën.

Desondanks is Spinoza. Filosoof van de vrijheid een prachtig en inspirerend werk dat niet alleen Spinoza’s leven en denken belicht, maar ook de lokale Joodse gemeenschap van de 17de-eeuwse Republiek tot leven brengt. Buruma slaagt erin een complex figuur als Spinoza toegankelijk te maken zonder afbreuk te doen aan de diepgang van zijn filosofie. Het boek is een aanrader voor iedereen die geïnteresseerd is in filosofie, geschiedenis of de zoektocht naar vrijheid van denken.

Ian Buruma, Spinoza. Filosoof van de vrijheid. Amsterdam: AtlasContact, 2024, 256 blz., ISBN: 9789045051116, prijs: €24,99