Recensie Hans van der Sloot, Herman Jansen 1859-1935

Hans van der Sloot, Herman Jansen 1859-1935. Een bevlogen brander-distillateur Stichting Musis, 2015, Schiedam, 144 p., ISBN 9789073677234, prijs €20,- (ook verkrijgbaar in het Engels)

door Henk Slechte, Schiedams historicus

Schiedam dreef vanaf zijn ontstaan tot het einde van de 20ste eeuw economisch op één bedrijfstak met toeleveringsbedrijven. Die drukte ook bestuurlijk en ruimtelijk een stempel op de stad, en als die omviel waren de sociale en economische gevolgen ernstig. De bedrijfstak was van de zeventiende tot de twintigste eeuw de brandersindustrie. Herman Jansen. Een bevlogen brander-distillateur 1859-1935 gaat over een telg uit een Schiedams geslacht van branders en distillateurs. Hij initieerde in de late negentiende eeuw noodzakelijke vernieuwingen in de brandersindustrie, maar beschermde ook het traditionele ambacht van moutwijnbrander en jeneverstoker toen dat gevaar liep. Hij verdedigde Schiedam tegen de Rotterdamse pogingen de stad te annexeren, maar vond wel dat de jeneverstad een nieuwe industriële structuur nodig had om zelfstandig te kunnen blijven. De gedistilleerdindustrie moest daarin een wezenlijke rol houden, maar kon niet meer de enige basis zijn voor de Schiedamse economie. De verandering van de industrie was onvermijdelijk. In de tweede helft van de negentiende eeuw was het brandersbedrijf in Schiedam buitenproportioneel gegroeid. Door de Industriële Revolutie concentreerde de arbeidersbevolking zich in grote steden en industriegebieden, en veranderden de voedingsgewoonten. Dat genereerde een internationale vraag naar brandersgist, lang een onbelangrijk bijproduct van de brandersindustrie maar nu een hoofdproduct. Hierdoor groeide het aantal kleine branderijen snel. Herman Jansen ontwikkelde nieuwe technieken in de gistproductie, die leidden tot een patent op de zuivere gist, dat in 1928 werd overgenomen door de Delftse Gist- en Spiritusfabriek.

Dit boek levert met de aandacht die het aan stakingen besteedt een serieuze bijdrage aan de sociale geschiedenis van Schiedam

Om het ambacht van de (moutwijn)brander te beschermen bepaalt sinds 1902 een gemeentelijke verordening dat Schiedamse jenever alleen ’Echte Schiedamse jenever’ mag heten als die voor honderd procent is gestookt uit moutwijn. Dat zogenaamde kwaliteitszegel was een initiatief van Herman Jansen. Toen de stagnatie in de gisthandel een eind maakte aan de kleinschalige branderijen, groeide de werkloosheid explosief en had Schiedam nieuwe industrie nodig. Herman Jansen richtte daartoe met een vooruitstrevend liberale lokale politicus en de voorman van de katholieke arbeiders in 1900 de Vereeniging Schiedam Vooruit op. Die haalde in de tien jaar van haar bestaan drie scheepswerven naar Schiedam, waarmee de stad een nieuwe leidende bedrijfstak kreeg. Dat vroeg om goede woningen voor de nieuwe arbeiders en dus richtte Jansen op basis van de Woningwet van 1901 in 1907 met dezelfde heren de Vereeniging Volkshuisvesting op.

Hans van der Sloot heeft van de biografie van Herman Jansen meer gemaakt dan een beschrijving van diens leven

Herman Jansen was als ondernemer vooruitstrevend maar als werkgever conservatief. Toen de afzet van gist stagneerde, maar de export van jenever en ander gedistilleerd wereldwijd groeide, en daarmee de schaal van de brandersindustrie, speelde hij ook daarin een hoofdrol met eigen branderijen en distilleerderijen, een kuiperij, een glasfabriek en zelfs eigen mijnen in Limburg. Hij zag de mogelijkheden in verre landen, maar begreep ook dat hij daar alleen kans van slagen had als hij met plaatselijke agenten en handelshuizen kon samenwerken. Zo vooruitstrevend als hij als ondernemer was, zo conservatief was hij als werkgever. De werkdag van de zwaar gealcoholiseerde brandersknechts begon ‘s nachts om drie uur en eindigde pas om zeven uur ‘s avonds of zo lang daarna totdat de laatste ketel was afgestookt. Ze woonden onder erbarmelijke omstandigheden in hofjes en sloppen in de binnenstad en de Brandersbuurt. Het socialistische Schiedamse weekblad De Moker noemde ze ‘weerlooze arbeidsslaven’. In de bedrijven van Herman Jansen waren de arbeidsomstandigheden slecht. Hij riep daarmee als toonaangevende en luidruchtige ondernemer extra toorn van de lokale socialisten en de ‘moderne’ vakbeweging over zich af. In zijn bedrijven werd veel gestaakt. Dit boek levert met de aandacht die het daaraan besteedt een serieuze bijdrage aan de sociale geschiedenis van Schiedam.

Het boek is handzaam en mooi uitgegeven met toepasselijke illustraties en een royale annotatie op de pagina’s waar de noten de tekst aanvullen of naar bronnen verwijzen

De brandersindustrie verdween in de twintigste eeuw in de kleinschalige vorm uit Schiedam, maar het familiebedrijf waarvan Jansen directeur was, bestaat nog en heeft zijn hoofdzetel in Schiedam. Hermans kleinzoon is de initiatiefnemer van dit boek, waarvoor hij (jenever)historicus Hans van der Sloot de vrije hand gaf. Die heeft van de biografie van Herman Jansen meer gemaakt dan een beschrijving van diens leven. Het boek beschrijft de ingrijpende verandering van de brandersindustrie door de snel groeiende vraag naar gist, corrigeert de bestaande geschiedschrijving van de brandersindustrie op wezenlijke onderdelen, werpt economisch- en sociaalhistorisch een nieuw licht op het brandersbedrijf omstreeks 1900, en is dus veel meer dan een biografie. Van der Sloot kon dat doen dankzij de veel ruimere mogelijkheden om bijvoorbeeld kranten – digitaal – te onderzoeken dan zijn voorgangers hadden, en dankzij de vondst van dossiers met brieven en aantekeningen van Herman Jansen over de gistproductie en handel.  

Een paar opmerkingen tot slot. Het boek is handzaam en mooi uitgegeven met toepasselijke illustraties en een royale annotatie op de pagina’s waar de noten de tekst aanvullen of naar bronnen verwijzen. En tot slot een – haast klassieke – klacht. De auteur leidt de hoofdstukken zo in dat de lezer in de thematiek de weg kan vinden, maar het boek ontbeert pijnlijk een index op personen, zaken en geografische namen.  

Verwijzing: Historisch Tijdschrift Holland, Henk Slechte, 21 november 2015.