Auteur: admin

Door Ramona Negrón

Hij heeft een standbeeld en er is zowel een straat als een school naar hem vernoemd, maar buiten Moordrecht heeft nog nooit iemand van hem gehoord: Gerrit Bernardus Lalleman (1820-1901). Wie was ‘Meester Lalleman’ en wat heeft hij voor Nederland betekend?

In 1844 werd Gerrit Bernardus Lalleman benoemd tot schoolhoofd in Moordrecht. Het Zuid-Hollandse dorp telde toen slechts tweeduizend inwoners, van wie de meesten werkzaam waren op touwslagerijen, lijnbanen en steenplaatsen, ook kinderen. De staatscommissie constateerde in 1861 dat een arbeidsdag in Moordrecht van drie à vier uur ‘s morgens tot acht uur ’s avonds duurde, met slechts enkele minuten pauze. Jonge kinderen werden slapend naar de steenplaats gedragen om daar stenen te keren of te draaien aan het touwbaanderswiel.

Als onderwijzer zag Meester Lalleman de gevolgen van kinderarbeid door het schoolverzuim. Op school kwamen van de 350 kinderen 226 nooit, 90 onregelmatig, en slechts 34 regelmatig opdagen. In 1855 werd zijn ingezonden brief ‘Slavernij in Nederland’ in De Economist gepubliceerd, waarin hij kritiek leverde op kinderarbeid en de regering aanspoorde om actie te ondernemen.[1]

Lalleman beschreef hoe kleine kinderen werkten in fabrieken en in de landbouw – kinderen die volgens Lalleman ‘de school zouden moeten bezoeken’, maar dat niet konden, omdat hun families zo arm waren dat zij het schamele loon van de kinderen niet konden missen. De verscheidene initiatieven van leraren en liefdadigheidsinstellingen om werkende kinderen onderwijs aan te bieden, zoals het avondonderwijs, waren helaas weinig succesvol. Lalleman kon dus niet anders concluderen dan ‘dat er dringend voorziening noodig’ was.

Het garen dat men daar spint, wordt zoodanig bewerkt dat ieder spinner een’ draaijer behoeft, om het bij den arbeid benoodigde wiel in beweging te brengen. En wier lot denkt gij wel dat het is, om zich daarmede bezig te houden? Het zijn kinderen, die in den bloeitijd des levens, in den zomer van 5 uur ‘s morgens tot 8 uur’ s avonds, en in den winter van 6 tot 7 uur, meest in zittende houding, dat eentoonig en geestverdoovend werk moeten verrigten.

Lalleman pleitte voor verplicht en kosteloos onderwijs, zodat ook kinderen uit arme arbeidersgezinnen naar school konden. Daarnaast vond hij dat de lagere klasse ontlast moest worden en dat arbeid tot een zekere leeftijd verboden moest worden. Hij deed een dringend beroep op werktuigkundigen om ‘de kinderhand door werktuigen’ te vervangen.

Het mag niet langer geduld worden dat de kleine, die of in de school, of in de ouderlijke woning, of in de vrije natuur moet gevonden worden, in het verlichte Nederland reeds in het zweet zijn aanschijns arbeiden moet.

De Nederlandse regering reageerde echter niet op de brief. Meerdere keren werd kinderarbeid door de regering onderzocht, maar steeds zonder gevolgen. Pas in 1874 kwam de eerste wetgeving met betrekking tot kinderarbeid tot stand, het Kinderwetje van Van Houten. Meester Lalleman was echter niet tevreden met de nieuwe wet. Kinderarbeid werd weliswaar verboden voor kinderen beneden de twaalf jaar, maar dat verbod was niet van toepassing op huishoudelijke en persoonlijke diensten en op het werk in de landbouw. Bovendien was er geen controle op naleving geregeld, met als gevolg dat de wet werd ontdoken. Meester Lalleman bleef dan ook publiceren over kinderarbeid en schoolverzuim in Moordrecht.

Pas in 1900 werd de Leerplichtwet aangenomen, waarmee onderwijs voor kinderen van vijf tot twaalf jaar verplicht werd. Meester Lalleman maakte dat nog net mee, hij overleed slechts enkele maanden nadat de wet in werking was getreden. Meester Lalleman was een van de eersten die zich uitsprak tegen kinderarbeid en het grootschalige schoolverzuim. Met zijn talloze publicaties heeft hij zich zijn leven lang ingezet voor onderwijs voor kinderen. Wanneer je door Moordrecht loopt, ontkom je niet aan Lalleman. Zijn standbeeld op het Kerkplein, de Meester Lallemanstraat, en basisschool PCB Meester Lalleman herinneren aan Meester Lalleman en zijn betekenis voor de Nederlandse geschiedenis van kinderarbeid en onderwijs.

---

[1] G. B., Lalleman, ‘Slavernij in Nederland’, De Economist 4:1 (1855) 33-43.

Wouter Linmans

Als ik door de Breestraat fiets, moet ik vaak denken aan Jacob de Bruin. Bewoners van de Haagse Schilderswijk leerden hem in de jaren twintig van de vorige eeuw kennen als ‘Meester De Bruin’, directeur en bezielend leider van clubhuis De Mussen dat hij in 1926 oprichtte om ontspanning en ontwikkeling te bieden aan de jeugd uit het armste deel van de wijk. De Bruin ontwikkelde zich tot een graag geziene figuur in de gemeenschap, hij was de ‘Koning der Mussen’.

De Bruin werd in 1896 in Leiden geboren als zoon van een schoenmaker. Over zijn jeugd is weinig bekend, maar het laat zich raden dat het milieu waarin hij opgroeide bepalend is geweest voor zijn politieke opvattingen. Zo was hij lid van de Zaaier, de jeugdafdeling van de Sociaal Democratische Partij, de latere communistische partij in Nederland. In de Eerste Wereldoorlog werd hij als dienstplichtig soldaat onder de wapenen geroepen. Hij was gelegerd in fort Bath in Zeeland. Het moet een monotoon bestaan geweest zijn: exerceren, wachtlopen, eindeloos turen over de Westerschelde. Voor De Bruin en veel andere Nederlandse dienstplichtigen lag tussen 1914 en 1918 niet zozeer de vijand maar vooral de verveling op de loer. Een vriend zou later verklaren dat De Bruin een aanzienlijk deel van zijn diensttijd op het strafbankje heeft doorgebracht.

Aan het einde van de oorlog liet De Bruin zich als overtuigd communist meeslepen door de ontwikkelingen in het buitenland. In Duitsland werd de oorlog in november 1918 opgevolgd door een gewelddadige revolutie. Soldaten, matrozen en arbeiders hadden hun buik vol van de oorlog, en kwamen in opstand. In veel steden werd het straatbeeld bepaald door rode vlaggen, machinegeweren en vrachtwagens vol gewapende soldaten. Het nieuws van de revolutie in Duitsland zorgde onder Nederlandse socialisten voor grote opwinding: in Den Haag verslikte Troelstra zich in een revolutionaire toespraak in de Tweede Kamer, en in Amsterdam gingen op 13 november zo’n drieduizend revolutionairen de straat op. De Bruin was in Leiden betrokken bij de oprichting van een communistische soldatenraad, die in samenspraak met lokale arbeidersraden de kern van een nieuwe, socialistische samenleving moest vormen.

Op dinsdag 12 november vond in lokaal Dool aan de Oude Heerengracht, het vaste vergaderlokaal van de Leidse communisten, een revolutionaire bijeenkomst plaats. Daar ontvouwde De Bruin zijn plannen om het stadhuis te bezetten. Hij wilde met zijn compagnie enkele machinegeweren plaatsen aan weerszijden van het stadhuis in de Breestraat. Het raadhuis zou in een onneembare vesting veranderen en het stadsbestuur zou effectief in handen van de revolutionairen vallen. De centrale ligging, de breedte van de straat en de lichte glooiing in het wegdek maakten de Breestraat tot een even belangrijke als verdedigbare positie.

Zover zou het uiteindelijk niet komen. De voorzitter van de vergadering wist de gemoederen te bedaren, en enkele dagen later liep de stormachtige week alweer ten einde. Op maandag 18 november werden koningin Wilhelmina en prinses Juliana feestelijk gehuldigd op het Malieveld in Den Haag. Ook Leiden vierde die avond feest. ‘Hoe lang was het geleden dat door onze stad, in normale tijden niet karig bedeeld met avondommegangen en serenades, zulk een stoet trok!’ schreef een journalist van het Leidsch Dagblad. Leidenaren trokken in een fakkeloptocht naar het huis van burgemeester De Gijselaar, die op een feestelijk eerbetoon werd getrakteerd. Daarna trok de stoet door naar het huis van de garnizoenscommandant die eveneens een ovatie in ontvangst mocht nemen.

Met name rond de Stadsgehoorzaal en de studentensociëteit Minerva aan de Breestraat heerste een uitgelaten stemming. Werd in de Stadsgehoorzaal gejuicht, dan juichten de mensen op straat mee; werd er gezongen, dan zong men buiten mee. Op de Breestraat ging het feestgedruis tot laat in de avond door. Het leek wel alsof de bevolking de jaarlijkse viering van het Leidens Ontzet, die in oorlogstijd in uitgeklede vorm had plaatsgevonden, nu wilde inhalen. Dat de burgemeester een tapverbod afvaardigde, mocht de pret niet drukken. ‘Gespring, gedans. Gezang, gejoel. Uitgelaten vreugde. Waarom ook niet?’ schreef de verslaggever van het Leidsch Dagblad. ‘’t Stond er eerst zoo angstverwekkend voor. Nu was het grootste gevaar geweken. Men was dankbaar, vol goede hoop en blijde’. Ook in de dagen die volgden, trokken feestvierders door de Breestraat: militairen gingen op de foto op het bordes van het stadhuis, fanfarecorpsen trokken met banieren voorbij, en op donderdag ging voor het stadhuis een grote kinderoptocht van start.

De gespannen revolutiedagen, het plan met de mitrailleurs rond het stadhuis, en de feestelijke ontlading na afloop – dat zijn de beelden en verhalen waaraan ik denk als ik met een volle boodschappentas door de Breestraat fiets.

Meer lezen over de revolutiedagen in Leiden? Al in 1988 publiceerde Jaak Slangen over dit onderwerp in het Leids Jaarboekje: ‘November 1918 in Leiden: Revolutie of contrarevolutie?’ Het is online beschikbaar.

Ruurd Kok laat in 33 korte hoofdstukken de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in Leiden en omstreken tot leven komen. Van de mobilisatieperiode tot aan de komst van de Canadese bevrijders: alle passages van de bezettingstijd komen voorbij. De regio kende aan het begin van de oorlog een heftige strijd. Tijdens de mobilisatieperiode kwam Leiden en haar omgeving vol te liggen met Nederlandse soldaten van infanterie, artillerie en cavalerie. Redacteur Koen Marijt laat zich meevoeren naar de plekken in en rondom Leiden waar de oorlogssporen nog zichtbaar of voelbaar zijn. Zijn bevindingen over het boek Bang voor mooi weer. Oorlogssporen in Leiden en omgeving leest u hier.

Regionale, vooral lokale, geschiedenis mag zich in een grote populariteit verheugen, wat waarschijnlijk alles te maken heeft met sterke lokale identiteiten en binding. Holland Historisch Tijdschrift probeert die binding en historische identiteit vorm te geven door zich bezig te houden met geschiedenis op regionaal niveau en met een (deels) wetenschappelijke inslag. Al vijftig jaar doen wij dat met succes!

Lees meer »

In de vijftig jaar dat Holland Historisch Tijdschrift bestaat, heeft het met zijn lezerspubliek altijd een nauwe band gehad. Dat kwam tot uiting in het hoge percentage trouwe abonnees, maar ook in het feit dat lezers regelmatig artikelen inzonden voor publicatie. Holland is een tijdschrift voor én door lezers. Dit waardevolle aspect willen wij de komende jaren graag versterken en uitbouwen.

Lees meer »

Met plezier maken wij bekend dat de Holland scriptieprijs 2017 is toegekend aan Cas van Rossum (Universiteit Groningen) voor zijn scriptie, De voornaamste vermaaken der Dordtenaaren’. Een studie naar de opkomst en neergang van de buitenverblijven op het Eiland van Dordrecht (1600-1832).

Lees meer »