De complete Johan. De wereld van De Witt gezien door moderne ogen
Door Jaap de Haan
In de Grotekerksbuurt in Dordrecht werd op 24 september 1625 een jongentje geboren, dat de beroemdste zoon van deze stad zou worden: Johan de Witt. Zijn 400ste geboortejaar wordt momenteel in de stad groots herdacht met de tentoonstelling De wereld van Johan de Witt. Kunst uit het hart van de 17de eeuw in het Dordrechts Museum en met een bijbehorend boek.
Het boek De wereld van De Witt | 1625-1672 is een aangename kennismaking met Johan de Witt. Het boek wil een nieuwere, completere Johan de Witt bieden, en ‘je kennis laten maken met de Johan áchter de politicus’. Dat doen de auteurs door aandacht te besteden aan Johans vader Jacob, als stichter van de De Wittdynastie (Marianne Eekhout), aan Wendela Bicker, ‘de tweede ziel van Johan’ (Ineke Huysman), aan De Witt tussen Oranje en Stuart (Jean-Marc van Tol) en aan het zogenaamde naleven van de raadpensionaris (Eekhout en Huysman). Luc Panhuysen schreef het biografisch portret van de raadpensionaris.
De lezer die de afgelopen jaren de De Witt-literatuur heeft gevolgd ziet hier veel bekende namen staan. Huysmans is namens NL-Lab de drijvende kracht achter de inventarisatie van de brieven van Johan de Witt in het Nationaal Archief en de brievenboeken van De Witt, zoals De Witt en Engeland en Vrouwen rondom Johan de Witt. Van Tol is bekend van zijn De Witt-trilogie (Musch en Buat) en Panhuysen schreef over Johan en zijn broer Cornelis De Ware Vrijheid.
Voor de De Witt0volgers zijn de hoofdstukken over Johans vader en vrouw het interessantst. Marianne Eekhout zet Jacob de Witt neer als een houtkoopman, die zich opwerkte van Dordts regent en ambachtsheer en tot een Hollands bestuurder. Opvallend is de wending in zijn politieke lot die hij maakte tussen 1618 en 1650. Tijdens de Bestandstwisten stond Jacob de kant van contraremonstranten en was penningmeester van de Dordtse synode, maar 32 jaar later werd hij door stadhouder Willem II gevangengezet op slot Loevestein. Van prinsgezind werd hij republikein. Ondanks zijn steun voor de Ware Vrijheid verloor Jacob het familiebelang nooit uit het oog. Als pater familias probeerde hij met gunstig gesloten huwelijken de invloed van zichzelf en zijn familie in de Republiek te vergroten.
Ineke Huysman draagt bij aan de rehabilitatie van Wendela Bicker. Door 19de-eeuwse historici is Bicker neergezet als een bescheiden, volgzame en weinig ontwikkelde vrouw, die haar man hem niet tegen durfde te spreken. Bij iedereen die met Johan de Witt vergeleken wordt ligt deze gemakzuchtige interpretatie overigens op de loer, iets waar zijn broer postuum ook last van heeft gehad. Op basis van brieven en andere archiefstukken van Wendela toont Huysman aan dat Johans ‘tweede ziel’ allesbehalve onderontwikkeld was. Ze was uitstekend in staat leiding te geven aan het huishouden dat paste bij de machtigste politicus van de Republiek. In de brieven van Johan is ze misschien niet erg zichtbaar, maar als manager van het huishouden voor hem wel heel belangrijk.
De vele afbeeldingen maken van De wereld van De Witt een toegankelijk boek en gunnen de lezer een blik op de 17de eeuw waarin de raadpensionaris leefde. Bij nadere beschouwing valt op dat veel afbeeldingen er dubbel instaan en dat niet bij elke (detail)afbeelding een bijschrift staat. Dat is jammer, want waar de schilderijen op de tentoonstelling dankzij de bijschriften goed tot hun recht komen, lukt dat in het boek minder.
Eekhout en Huysman sluiten af met het naleven (Nachleben) van De Witt. Direct na de dood van de broers probeerde de familie de herinnering aan hen levendig te houden, onder andere door het verzamelen van memorabilia. De gouden Chathambeker van Cornelis de Witt, het pronkstuk van de collectie, zorgde in de 18de eeuw nog voor een familievete waar de Staten van Holland aan te pas moesten komen. De tegenstelling tussen Oranje en De Witt werd langzaam minder pregnant. Koning Willem I besteedde in 1825 een vermogen aan de portretten van de broers (en hun vrouwen) om hun rol in de Gouden Eeuw te eren.
De meest recente ontwikkeling in het naleven van De Witt gaat over het Nederlandse slavernijverleden, waarvan Johan weliswaar geen initiatiefnemer was, maar die wel onder zijn politieke leiding plaatsvond. Elke tijd, zo sluiten Eekhout en Huysman af, doet zijn eigen beroep op Johan de Witt en daar is De Wereld van De Witt ook een mooi voorbeeld van.
De tentoonstelling De wereld van Johan de Witt. Kunst uit het hart van de 17de eeuw in het Dordrechts Museum loopt tot en met 7 december 2025.
Marianne Eekhout, Ineke Huysman en Carolyn Mensing (red.), De wereld van De Witt | 1625-1672. Zwolle: Wbooks 2025, 205 blz., ill., ISBN 978946258692. Prijs: €29,95.