Verhalen over koude reizen naar noordelijke gebieden

Door Romy Beck, redactielid Holland

‘Pardoes zit de lezer aan boord van de walvisvaarder Michaël bij een “dunne, vriesige, kouwe lugt” onderweg naar Straat Davis. Het is 15 mei 1783 en een week later is de uitreis voltooid als de hoogte van Disko Eiland wordt bereikt. Het was een lange reis geweest van bijna tien weken, nadat men op 15 maart in zee was gestoken.’ (p. 41). Dit citaat uit de journalen van Aerjen Jansz. Ruijs (1750-1818) neemt je mee naar de noordelijk gelegen gebieden in de 18de eeuw. Ruijs, afkomstig uit het Noord-Hollandse de Zijpe, ging als matroos mee op walvisvaart en legde zijn ervaringen vast in twee journalen. Een werkgroep van het Regionaal Archief Alkmaar transcribeerde deze documenten en besloot hier een publicatie aan te wijden.

Een bijzonder dagboek

In 1783, 1784 en 1785 koos de 23-jarige Ruijs, net als talloze leeftijdsgenoten, het ruime sop, in de richting van Groenland en Straat Davis. Tijdens de reis hield hij een journaal bij, waarin hij uitgebreid verslag deed van zijn ervaringen. Zo beschreef hij de dagen aan boord en vermeldde per dagdeel gebeurtenissen en koersen, en hoe het gesteld was met het weer en de wind. Het weer viel hem niet altijd mee, zo hij noteerde bijvoorbeeld op 18 mei dat ‘de wind door je lichaam heen waait alsof je geen kleren aan hebt’. Bij strenge vorst bewaarde hij zijn inktkoker niet voor niets in een ‘ondertasje’, om deze te beschermen tegen bevriezing. Toch keek hij zijn ogen uit in het noordelijk gelegen gebied: ijsbergen leken wel ‘of ’t cassteelen waren’. Een enkele keer voorzag Ruijs zijn verhaal van een tekening. In de journalen vinden we bijvoorbeeld een verbeelding van een Inuit in een kajak en het hoofd van een pijprokende man.

Dat Aerjen Jansz. Ruijs zijn lotgevallen optekende, is bijzonder. Er bestaan maar weinig vroegmoderne scheepsjournalen van opvarenden uit lagere rangen. Overgeleverde journalen zijn vaak van commandeurs, zoals Het dagboek van de Amelander walvisvaarder Hidde Dirks Kat (Dokkum 2018). De manuscripten van Ruijs, tegenwoordig bewaard in het Regionaal Archief Alkmaar, zijn door Gery Baars-Visser, Hans Besseling, Netty Bleichrodt-Vegter, Harry de Raad en Piet Schilte getranscribeerd en voorzien van verklarende voetnoten. Zo is de transcriptie goed leesbaar en begrijpelijk voor de hedendaagse lezer. Daarnaast bevat het boek een bespreking van de geschiedenis van de vroegmoderne walvisvaart en een reflectie op de twee journalen.

Verrijking beeld walvisvaart

Jaap R. Bruijn en Ineke Vonk-Uitgeest besteden per paragraaf kort aandacht aan thema’s, zoals de voorbereidingen, de schepen, de bemanning, de verdiensten, de reis, de verschillende vangstgebieden, de praktijken en de afrekeningen en afwikkelingen bij terugkomst. Zo stellen Bruijn en Vonk-Uitgeest bijvoorbeeld dat commandeurs de belangrijkste personen waren bij de walvisvaart, ook bij het werven van de juiste bemanningsleden. Op de overgeleverde monsterrol van de Michaël voor de reis naar Straat David in 1783 is dit terug te zien. Hierop stonden 22 mannen (van de in totaal 45 opvarenden) die afkomstig waren uit de eigen omgeving van commandeur Dirk Hopman. Zo ook matroos ‘Arijen Reuys van de Zijpe’ (p. 31-33).    

De combinatie van het primaire bronnenmateriaal en een inleiding op basis van de bestaande literatuur zorgt voor verdere verrijking en inkleuring van de kennis over de Nederlandse walvisvaart in de 18de eeuw. De teksten van Ruijs maken het mogelijk om de vroegmoderne walvisvaart nu eens vanuit een ander perspectief, meer van onderaf, te bestuderen. Daarnaast laat dit boek heel mooi zien hoe lokale geschiedenis en de inspanningen van plaatselijke historici van toegevoegde waarde kunnen zijn voor wetenschappelijke kennis en het academische debat.

Gery Baars-Visser, Hans Besseling, Netty Bleichrodt-Vegter e.a. [red.], De walvisvaartjournalen van Aerjen Jansz. Ruijs uit de Zijpe, 1783 en 1784, Hilversum: Verloren, 2022, 160 p., ISBN: 9789464550207, prijs €20,-.