Het licht van de jezuïeten
Door Jaap de Haan
Over smaak valt niet te twisten. Maar toch… De glazen bol uit Allegorie van het katholieke geloof siert het omslag, maar dit schilderij is bepaald niet het hoogtepunt uit Vermeers oeuvre. De katholieke beeldtaal met de smachtende blik van een vrouw naar een crucifix is ook heel on-Nederlands. Waarom is er niet gekozen voor een detail uit het Melkmeisje of Vrouw met weegschaal? Na lezing van Johannes Vermeer. Geloof, licht en reflectie blijkt waarom deze bol goed past bij de strekking van dit boek.
Ter gelegenheid van de grote Vermeertentoonstelling en van zijn pensionering als hoofd beeldende kunst van het Rijksmuseum heeft Gregor Weber deze fascinerende analyse geschreven van Vermeers oeuvre. Hierin gaat hij na welke invloed Vermeers katholieke huwelijk en omgeving hebben gehad op zijn persoonlijke leven en op zijn kunst. Weber bouwt zijn boek slim op. Hij begint bij de concrete feiten uit Vermeers leven, dan behandelt hij de katholieke devotiekunst in Delft en schakelt vervolgens over naar het jezuïtische licht in het werk van de schilder.
Papenhoek in Delft
Onder Vermeer-kenners bestond lang onenigheid of deze van oorsprong protestantse schilder daadwerkelijk was overgegaan naar de katholieke kerk. Volgens Weber was dat wel het geval. De schoonmoeder van de schilder stond daarop toen hij met haar dochter Catharina Bolnes wilde trouwen. Wat voor deze aanname spreekt is dat Vermeer na zijn huwelijk in de Papenhoek in Delft woonde en zijn kinderen zeer katholieke namen gaf, variërend van Maria tot Franciscus en Ignatius.
Toen Vermeer in de jaren 1650 het schilderpenseel ter hand nam, maakte hij een aantal religieuze werken, zoals Christus in het huis van Maria en Martha en Sint-Praxedes. Het ligt voor de hand dat hij een uitgebreide katholieke klantenkring had. In de Papenhoek, ten zuiden van de Nieuwe Kerk, woonden veel welgestelde katholieke families. Hier was ook een jezuïtische schuilkerk gevestigd en de auteur vermoedt dat pater Roeland de Pottere – en later Isaac van der Mye – Vermeer in aanraking bracht met de emblemata van Guiliermus Hesius en jezuïtische traktaten over optica.
Het licht van God
Nadat Weber overtuigend Vemeers katholieke leef- en denkwereld heeft neergezet, gaat hij een stap verder. Aan de hand van vele voorbeelden uit 17de-eeuwse boeken zet hij uiteen hoe jezuïeten het licht als een symbool van God zagen. Emblemen met optische fenomenen, zoals de glazen bol en de camera obscura, hadden tot doel God en zijn schepping te loven. ‘De jezuïtische thematiek is doordesemd van de idee dat het weerkaatste licht een verwijzing is naar het licht van God zelf, dat het zichtbare teken is van het onzichtbare,’ aldus Weber. (p. 89)
Licht speelt een belangrijke rol in Vermeers werk, zoals in het Melkmeisje, dat zelf licht lijkt te geven. Hij heeft dat bereikt door met minuscule stipjes verf de kleding, het aardewerk en het brood aan te duiden. In het schilderij zijn sommige delen haarscherp, terwijl in andere juist de kleuren in elkaar overlopen. Weber laat in het midden of Vermeer daadwerkelijk gebruik maakte van een camera obscura (wat zou verklaren dat sommige onderdelen van een voorstelling vager zijn dan andere). Hoe dan ook, de symbolische of emblematische betekenis van de camera obscura is aanwezig in het werk van Vermeer. Volgens de jezuïeten projecteert het goddelijke licht dat door de lens van dit apparaat valt het beeld van de echte wereld.
Devotie in het alledaagse
Na 1660 legde Vermeer zich toe op huiselijke taferelen. Weber ziet hierin de devotie in het alledaagse. Veel schilderijen sluiten aan bij de jezuïtische emblemata en laten zien hoe de mens zich wel of niet moet gedragen. Vrouw met weegschaal heeft een zo’n boodschap: de weegschaal staat voor het laatste oordeel, waarbij de deugden en de zonden van elk mens worden gewogen. Op Vrouw met parelsnoer zet Vermeer zijn model neer als een personificatie van alle wereldse verlokkingen, want ze bewondert in de spiegel de fraaie parelketting om haar nek. Ook hier speelt het goddelijke licht een belangrijke rol. Dat valt uitbundig door het raam naar binnen, maar de vrouw kan God niet ervaren doordat ze slechts oog heeft voor het parelsnoer.
Weber heeft een even overtuigende als fascinerende interpretatie van het oeuvre van Vermeer gegeven. Dat licht een grote rol speelde in zijn werk was bekend, maar nu weten we ook waar het licht vandaan komt dat Vermeer over zijn beroemde alledaagse, Hollandse taferelen laat schijnen.
Gregor J.M. Weber, Johannes Vermeer. Geloof, licht en reflectie, Rijksmuseum Amsterdam, 2023, 168 p., ISBN 978-462087576, prijs €25,-.