De rijkste vrouw van Nederland en haar dorp. De elite van Broek in Waterland in de 18de eeuw
Door Henk Looijesteijn
Het mooiste dorp van Holland is het wel eens genoemd, en ook al valt over smaak niet te twisten en zullen andere Hollanders het daar allicht niet mee eens zijn, Broek in Waterland spreekt nog altijd tot de verbeelding. Op twintig minuten met de bus van Amsterdam Centraal is het kalme dorp ogenschijnlijk een geheel andere wereld dan de jachtige grootstad, met de statige, veelal houten huizen omringd door veel water en groen.
Roemrucht is de legende van de schat van Neeltje Pater (1730-1789), ooit de rijkste vrouw van Nederland. Hoewel de erfenis al binnen korte tijd na haar dood werd verdeeld, bleven tot ver in de 20ste eeuw tal van zelfverklaarde erfgenamen ervan overtuigd dat ergens in een bankkluis nog een fortuin verborgen lag. Inmiddels heeft onderzoek uitgewezen dat daar geen sprake van is: de droom van de schat van Neeltje Pater is grotendeels vervlogen. Geertje Wiersma heeft daar een vermakelijk en vlot leesbaar boek over geschreven, Verborgen fortuin: de jacht op de erfenis van Neeltje Pater (Amsterdam 2010).
Wie een wandeling maakt door Broek in Waterland kan Neeltje Pater eigenlijk niet missen, al is het alleen al door de fraaie grafsteen voor haar en haar man Cornelis Schoon (1719-1778) die nog prijkt in de fraaie zerkenvloer van de kerk. Schoon is veel minder bekend gebleven dan zijn echtgenote, maar zijn cultuurhistorische nalatenschap is wellicht groter doordat verschillende van zijn handschriften en door hem gemaakte tekeningen van Broek in Waterland bewaard zijn gebleven. Schoon maakte onder andere een beschrijving van zijn dorp, waar hij tot de plaatselijke elite behoorde en het tot burgemeester bracht. Delen hiervan zijn opgenomen in de Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden uit het midden van de 18de eeuw.
Gezien de roem van dit echtpaar komt het niet als een verrassing dat Jochem Kroes in zijn studie van de Broeker dorpselite in de 18de eeuw een apart hoofdstuk aan het rijke echtpaar besteedt. In zijn boek wordt dit koningskoppel ingebed in een achtergrond van een hele sociale klasse binnen het dorp. Zij maakten deel uit een kleine en hecht verwante groep van Broeker kooplieden, die met name in de tweede helft van de 17de en het eerste kwart van de 18de eeuw welgesteld werd door deel te nemen aan de Amsterdamse wereldhandel. In de loop van de 18de eeuw trokken zij zich terug uit die handel en werd Broek een dorp van rijke renteniers, die opvielen door een hoge mate van endogamie en lage huwelijksvruchtbaarheid. Daardoor hoopte kapitaal zich op bij een paar erfgenamen – zoals het geval was met Neeltje Pater.
Beroepsgenealoog Jochem Kroes (1951) heeft zich sinds zijn pensionering als medewerker van het Centraal Bureau voor Genealogie in 2015 tot doel gesteld onderzoek te doen naar de vaak nog nauwelijks onderzochte plattelandselites van Holland. Na artikelen over de 18de-eeuwse elite van Schagen en zijn studie Bij de groote op Texel (Den Haag 2019), verplaatste Kroes zijn aandacht naar het 18de-eeuwse Broek. Dat is uitgemond in een omvangrijk, door het Koninklijk Nederlandsch Genootschap voor Geslacht- en Wapenkunde uitgegeven boek.
Het Dorp van Neeltje Pater behandelt de kooplieden- en regentenfamilies van 18de-eeuws Broek in Waterland en zoals te verwachten viel, zit daar veel overlapping tussen. Naast het echtpaar Schoon en Pater komen de geslachten Verlaan, Mars, Pater, Timmerman, Ploeger, Bakker en Koker veelvuldig aan de orde. Kroes heeft een omvangrijke studie geschreven waarin de Broeker elite in kaart is gebracht als een soort Who is who? en hun doen en laten, voor zover opgetekend in archiefstukken, is beschreven. Hun economische handel en wandel komt uitgebreid aan de orde, hun nalatenschappen en hoe ze in hun huizen leefden en hun tuinen hadden ingericht.
Als zodanig is het een zeer bruikbare aanwinst voor de geschiedschrijving van het Waterlandse dorp. Het beschrijvende aspect van het boek staat helaas wel nadrukkelijk voorop. Het een en ander is daardoor nogal opsommend, niet in de laatste plaats door de vele op elkaar lijkende en steeds weer terugkerende namen. Vereenvoudigde stambomen hadden de lezer een makkelijker overzicht kunnen geven dan de genealogische schema’s die nu in de bijlagen staan. Het boek is daarnaast ook wat dun in de analyse van alle gepresenteerde gegevens. Een grondige vergelijking met zijn eerder werk of andere elitestudies blijft bovendien uit. Wellicht komt dat nog als Kroes zijn onderzoeken voortzet.
Dat neemt allemaal niet weg dat we nu aanzienlijk meer weten van de 18de-eeuwse Broeker elite dan voor Kroes’ onderzoek. Neeltje Pater stond bepaald niet alleen in haar dorp. In dat opzicht is de echte schat van Neeltje Pater niet zozeer de klinkende munt die ze bij leven bezat als wel het fraaie beschermde dorpsgezicht dat voortvloeide uit de 18de-eeuwse Broeker rijkdom.
Jochem Kroes, Het dorp van Neeltje Pater. De kooplieden- en regentenfamilies van Broek in Waterland in de achttiende eeuw, Werken van het Koninklijk Nederlandsch Genootschap voor Geslacht en Wapenkunde XXVII, ’s-Gravenhage: KNGGW, 2022, 488 p., ISBN 9789082527933. Prijs: €25,-.