Molens. Altijd in beweging.

Door Jaap de Haan, historicus aan de Universiteit Utrecht

Net zoals tulpen en klompen horen molens bij Nederland. Met klompen hebben molens gemeen dat ze vroeger alom vertegenwoordigd waren, maar tegenwoordig veel minder vaak te zien zijn. Al moet worden gezegd dat de kans groter is om een molen tegen te komen dan iemand op traditionele klompen. Molens waren in Nederland overal, niet alleen in het lage westen, maar ook in de hoger gelegen delen. Naast het beheren van de waterstand in de polders werden ze gebruikt om hout te zagen, olie te persen, papier te maken en graan te malen. In het midden van de 19de eeuw telde ons land ongeveer 10.000 molens en daar waren er ruim een eeuw later nog zo’n 1.000 van over.

Stokhuyzen

Rond 1960 stond het er beroerd voor met de molenstand. Tijdens de industrialisering waren er stoom- en later elektrische machines beschikbaar gekomen die de traditionele windmolens in snel tempo vervingen. Na een periode van verval volgde meestal de sloop van een molen. Aan het begin van de 20ste eeuw maakten de eerste mensen zich druk over het verdwijnen van molens uit het landschap. Zo werd de vereniging De Hollandsche Molen opgericht in 1923, die als doel had nog bestaande molens te behouden. Een belangrijke bijdrage aan dit doel leverde ir. F. Stokhuyzen. Van hem verscheen in 1961 het boek Molens, dat voor een kentering zorgde in de manier waarop naar de resterende molens gekeken werd. Niet langer stond sloop maar behoud voorop. Molens. Altijd in beweging is de 6e herziene druk van Stokhuyzens pionierswerk.

Techniek

De eindredacteuren Nicole Bakker en Ed van Gerven hebben de bijdragen van diverse molendeskundigen in een prettig leesbare tekst gegoten. Het boek loopt systematisch de verschillende soorten molens af, van spinnenkop, zes- of achtkanter, bovenkruier tot grondzeiler. In duidelijke taal en geïllustreerd met vele technische tekeningen wordt de werking van diverse molens uitgelegd. De lezer, die veelal een leek zal zijn op dit onderwerp, moet zo wel bewondering krijgen voor de vaak al eeuwenoude techniek die in molens is toegepast.

De wieken van een molen zijn schuin geplaatst, zodat hun vlucht (de lengte) langer is en de molen van onderen breder en steviger gebouwd kan worden. Een voorbeeld hiervan is de veelvoorkomende achtkantige molen. Deze houten, riet gedekte molen was een stuk lichter dan molens met een stenen onderbouw en dat scheelde een zware fundering op de slappe veenbodem in West-Nederland. Bovendien zorgde constructie van houten balken voor een grote stijfheid, die de krachten van de molen kon opvangen.

Bijzonder vernuftig is de werking van de houtzaagmolen; ooit stond deze in grote getale langs de Zaan. Dankzij de uitvinding van de krukas door Cornelis Cornelisz. in 1596 was het mogelijk om de draaiende beweging van de wieken over te brengen op drie op-en-neer-gaande zaagramen. Eén houtzaagmolen nam het werk van wel 50 handzagers over.

Overleefd

Behalve bij de verschillende soorten molens en de gebruikte techniek staat het boek ook stil bij de bewoners van molens en het molenbehoud. Over het laatste onderwerp biedt het boek een verrassend inzicht. Om molens zo lang mogelijk in bedrijf te houden schreef De Hollandsche Molen diverse prijsvragen uit om het rendement te verhogen. Dat leverde enkele succesvolle ideeën op. In 1927 kwam molenbouwer A.J . Dekker bijvoorbeeld met en metalen omhulsel voor wieken, dat de aerodynamica flink verbeterde. Dankzij deze en andere moderniseringen is een deel van de molens voor sloop behoed. Snel na de Tweede Wereldoorlog werden ze alsnog buiten werking gesteld, maar toen ze rond 1960 in verval raakten was de publieke opinie over het slopen van molens veranderd. Vrijwel allemaal werden ze opgeknapt, met als resultaat dat er tegenwoordig bijna 1200 complete molens zijn in Nederland.

Molens. Altijd in beweging is een toegankelijk boek voor iedereen die eens op zijn of haar gemak wil bekijken hoe een molen werkt. De vele fraaie kleurenfoto’s en overzichtelijke tekeningen helpen om alle technische begrippen – de molentaal – te kunnen plaatsen. Het boek is voorzien van een uitgebreid register, wat het opzoeken van termen vergemakkelijkt. Een lijst met literatuursuggesties voor de lezer die meer wil weten over molens had een welkome aanvulling geweest.

Nicole Bakker en Ed van Gerven (red.), Molens, Altijd in beweging, Zwolle: Uitgeverij Wbooks 2022, 232 p., ill., ISBN 9789462584785, prijs €24,95.